گرمابۀ مهرآباد بناب
Mehrabad Bathhouse, Bonab (Safavid period)
شمارۀ ثبت در فهرست آثار ملّی: ۲۵۱۴
قدمت: دورۀ صفویّه
گنبد گرمابۀ مهرآباد بناب Mehrabad Bathhouse, Bonab (Safavid period)
| عجایب صنعتی دیـدم در این دش
به یک دم می‌خوره صد آدمی را |
سرش در آب و دنبالش در آتش
و بیـرون می‌دهد ماه منقش[۱] |
بناءهای تاریخی، سند زندگی گذشتۀ ملّت‌ها هستند و یادگار به جامانده از فرهنگ و تمدّن‌های پیشینیان. میراثی را که از گذشته به ارث برده‌ایم باید به عنوان مدرک و شاهدی زنده نگه داریم تا حدّاقلّ نمونه‌هایی از طرز فکر و تکنولوژی و علم گذشتگان خود را داشته باشیم. به اعتقاد ما، یک بناء همانند یک موجود زنده دارای کالبد و روح است. اسکلت بناء کالبد او را تشکیل می‌دهد و استفاده‌کنندگان از آن، حکم روح مستقرّ در کالبد را دارند.
گرمابه‌ها بخش بسیار مهمّی از فرهنگ و معماری گذشتۀ ما هستند که بررسی و شناخت آنها کمک بسیاری به آشنایی با نظام زندگی و فولکلور و نیز تکنولوژی ساخت گرمابه در گذشته می‌کند. تاریخچۀ گرمابه بسیار طولانی است: از روزی که بشر قدم بر عرصۀ خاک نهاده بود لابد برای زدودن تن از ناپاکی‌ها چاره‌ای می‌اندیشید و ایرانیان از دیرباز با حمّام آشنا بوده‌اند. در شاهنامۀ فردوسی که بخشی از آن را می‌توان تاریخ مکتوب ایران به حساب آورد، به کرّات از گرمابه نام رفته است.
| بدو گفت بابک به گرمابه شو | همی باش تا خلعت آرند نو |
گرمابه‌ها انواع مختلفی دارند:
- گرمابه های درون‌شهری، شامل: ۱) گرمابه‌های درون محلّات، ۲) گرمابه‌های منفرد در محلّات، ۳) گرمابه‌های درون بازار، ۴) گرمابه های اقلّیّت‌های دینی، ۵) گرمابه‌های قرنطینه، و ۶) گرمابۀ درون خانه ای
- گرمابه‌های روستایی
- گرمابه‌های آب گرم (در محلّ‌هایی که آب معدنی دارند)
- گرمابه‌های میان‌راهی (بینراهی) (در کنار کاروانسراهای بینراهی ساخته می‌شدند)
- گرمابه در باغ (عمدتاً در باغ های سلطنتی مانند حمّام فین کاشان)
- گرمابه‌های سلطنتی
- گرمابۀ سیّار (غالباً در اردوی سلطنتی بر پا می‌کردند و فاقد معماری بود)
گرمابۀ خورشیدی (که از گرمای خورشید استفاده می‌شود)
- گرمابۀ صخره‌ای (که در داخل معماری های صخره‌ای ساخته می‌شد)
- و …………………………..
قراین متعدّدی وجود دارد که………………………………..
به نظر می‌رسد که مهرپرستان برای ا……………………………………
گرمابه در کنار گنبد سلطانیه (۱۳۸۹)
از کنارش بگذرد یا اینکه در کنار چشمه‌ساری قرار داشته باشد. به این ترتیب، یکی از اعتقادات آیین مهر شستوشو و استحمام به عنوان فریضۀ مذهبی بوده است.
در آیین زرتشت به چگونگی تطهیر اشاره شده است. از آن جمله کلّیّۀ مؤمنان پس از بیداری از خواب باید سه مرتبه از آرنج تا سر دست، سپس گوش تا زنخ و از میان سر و نیز پاها را تا ساق بشویند و آنگاه مراسم مذهبی به جای آورند.
و ……………….
گرمابه های قدیم چند متر از سطح کوچه یا بازار ..و ……………………………
.
گرمابۀ مهرآباد بناب، دورۀ صفویّه
در زمان غازان‌خان به هنگام اقدامات و فعّالیّت‌های عمرانی در کنار هر یک از دروازه‌های تبریز کاروانسراها و حمّام‌هایی برای تجّار و کاروان‌ها احداث کرده بودند و کاروان‌ها ملزم بودند ابتدا برای ارزیابی مال‌التجاره و پرداخت مالیات کالای خود به کاروانسرا بروند و سپس برای نظافت وارد حمّام شهر شوند.
…………………………
در بناب سه دروازۀ اصلی وجود داشت و در نزدیکی هر دروازه یک حمّام ساخته بودند هم برای استفادۀ مردم شهر و هم برای .
.و ………………… ادامه در کتاب نگاه نگاره ها
قسمت‌های مختلف گرمابه
گرمابه شامل جلوخان، سردر ورودی، هشتی، راهروی ارتباطی، سربینه، میاندر (شامل اتاق نظافت و سرویس‌های بهداشتی)، گرمخانه، خزینه، شاه‌نشین، تون، گربه‌روها، گلجام، مخزن آب، چاه آب یا چشمه و منجنیق آب بود. و ……………….
جلوخان
فضای باز پیش از سردر گرمابه بود که در دو طرف ورودی این فضا دو عدد سکّوی بزرگ سنگی می‌گذاشتند که هم به زیبایی جلوخان می افزود و هم برای استراحت موقّت پیرمردان و سالخوردگان مناسب بود. و …………………….
سردر ورودی
سردر گرمابه را اکثراً با ………………………………………..
نمونه‌ای از سردر گرمابه‌ها
هشتی
هشتی فضایی بود که قسمت ورودی ساختمان را تشکیل می‌داد. این فضا اکثراً ………………………………….
و ………….. ادامه در کتاب نگاه نگاره ها
راهروی ارتباطی
این راهرو نیز به دلیل جلوگیری از دید عمومی و جلوگیری از ورود هوای سرد ساخته می‌شد. گاه به دلیل فاصلۀ گرمابه از معبر عمومی این راهرویِ دراز را ایجاد می کردند، مانند گ……………………………
و …………………
سربینه
هشتی گرمابۀ مهرآباد بناب که به موزۀ مردم‌شناسی تبدیل شده است (سمت راست) و سربینۀ گرمابۀ وکیل کرمان که به کافۀ سنّتی تبدیل شده است (سمت چپ).
نقش‌ها در گنبد بزرگ سربینۀ گرمابه‌ها (گرمابۀ مهدی قلی‌بیگ- مشهد ۱۳۹۳)
میاندر
فضایی بین گرمخانه و سربینه بود برای جلوگیری از ورود هوای نسبتاً ……………………………..
و ……………………
گرمخانه
و ……………………..
گرمخانه محلّی بود برای شستوشوی بدن و
شاه‌نشین یا خلوتی
شاه‌نشین عبارت بود از دو اتاق در دو طرف خزینه. این قسمت به دلیل نزدیکی به تون حمّام گرمتر
و ………………………
خزینه
خزینه شکل‌های متفاوتی دارد. در حمّام‌های بناب، خزینه به شکل اتاقی با پوشش گنبدی است که آب را با منجنیق از چاه می‌کشیدند و ………………
حوضچه
حوضچه یا چالۀ حوض جایی در گرمخانه بود که به آنجا آب می ریختند و مردم دور آن می‌نشستند و خود را می‌شستند و آب گرم را با جام حمّام از خزینه می‌آوردند. و ……………………
هورنو
به نورگیر بالای سقف و گنبد گرمابه گفته می‌شود. در
و ……………………… ادامه در کتاب نگاه نگاره ها
تون
تون یا گلخن یا آتش‌خانۀ گرمابه جایی در زیر خزینه بود. موادّ سوختی را
و ……………………
افراد شاغل در گرمابه های سنّتی
کارگر لنگ عوض‌کن
در سربینه لنگ خیس را با لنگ خشک تعویض می‌کرد. دادن واجبی و بعضاً مشتومال نیز توسّط همین شخص انجام می‌گرفت.و ……………………..
دلّاک و کیسه‌کش
متناسب با بزرگی و کوچکی گرمابه، تعداد دلّاک آن نیز بیشتر یا کمتر بود. دلّاک ها مشتریان خود را می شناختند
و …………………
کیسه‌کشی در حمّام گنجعلی‌خان کرمان (راست) و صابون‌زنی در گرمابه های عمومی سنّتی (سایت تراول)
دیگر کارهای رایج در گرمابه ها
حجامت
حجامت به دو نوع انجام می گرفت. نوع اوّل حجامت …………………………………………
و …………………….
زالو انداختن
زالو نوعی کرم است به رنگ طوسی و سیاه که وقتی به روی پوست می‌گذارند به آرامی پوست را نیش میزند و ……………………… ادامه در کتاب نگاه نگاره ها
زالو و نحوۀ زالو انداختن (منبع: اینترنت)
حنا گذاشتن
در گرمابه‌های زنانه، بانوان در گرمخانه، بعد از استحمام، به موی سر و ………………
وسایل حمّام
از اهمّ وسایل و ملزوماتی که در گرمابه های سنّتی استفاده ……………………….
و …………………..
وسایل حمّام در گرمابه های عمومی سنّتی (حمّام کرمان)
افتتاح موزۀ مردم‌شناسی جنوب سهند بناب در محلّ گرمابۀ مهرآباد
این موزه در محلّ گرمابۀ مهرآباد بناب تأسیس گردیده است. با اخذ مجوّزهای لازم در پی تلاشهایی که از سال ۱۳۷۹ در جهت تأسیس موزه در بناب آغاز شده بود و پس از اتمام تعمیرات ساختمان این گرمابه در سال ۱۳۸۳، با تصمیم ریاست محترم وقتِ سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، جناب آقای مهندس تقی‌زاده اصل، این مکان به موزۀ مردم‌شناسی تبدیل شد
و……………………………
از چپ به راست اقایان، بالغ – فلسفی،مهندس تقی زاده اصل مد یرکل و مهندس قندگر( گرمابه مهرآباد
تصاویری از مراسم افتتاح موزۀ مردم‌شناسی (جنوب سهند) بناب
و ………………………. ادامه در کتاب نگاه نگاره ها
اشیاء در موزۀ مردم‌شناسی جنوب سهند، بناب (نگارنده)
اشیای موزۀ مردم‌شناسی جنوب سهند، بناب
……………………………………………….ادامه در کتاب نگاه نگارها
[۱]. فخار تهرانی ۱۳۸۲، ۱۶۶
[۲]. رهنما ۱۳۸۴، ۶۵
[۳]. نظرمحمد نرگسی ۱۳۸۴
[۴]. وبسایت عیاران
[۵]. ضمیمۀ روزنامۀ اطلاعات ۱۳۸۸
[۶]. این روزنهها در مرمّت سال ۱۳۸۳ با برداشتن لایۀ سیمانی از بدنۀ دیوار نمایان شدند.