فصل هفتم
آسیب شناسی بناءها و آثار تاریخی
شهرستان بناب
هر گاه بخواهیم به شناخت جامع و کاملی از وضع موجود بناء، که یکی از ارکان جدایی ناپذیر زنده سازی بناءهای تاریخی است، دست یابیم به آسیب شناسی نیاز خواهیم داشت که مرحله ای بسیار اساسی در شناخت بیماری‌ها، عدم تعادل ها و تغییرشکل هایی است که در نهایت زندگی یک بناء را مختلّ کرده اند.
شناخت آسیب هایی که در طول تاریخ بر پیکر بناءهای تاریخی بناب وارد شده است امری مسلّم است و برطرف کردن آن برای بقاء و ادامۀ حیات آثار تاریخی کاری حیاتی و ضروری به شمار می‌رود. این آسیب ها باید با دقّت تمام بررسی و توسّط کارشناسان مرتبط برطرف گردند. برای شناخت هر آسیبی اوّل باید شناخت کاملی از اجزای آثار داشته باشیم. لذا، نخست به بررسی این موضوع می پردازیم و پس از آن به روش‌های برطرف کردن آسیب ها خواهیم پرداخت.
بناءهای تاریخی شهر بناب شامل مساجد تاریخی، خانه‌های قدیمی، گرمابه ها، معماری صخرهای، سنگ نگاره ها، کبوترخانه ها، تپّه های تاریخی و محوّطه های تاریخی است. البتّه، نباید از آسیب شناسی فرهنگ عامّۀ مردم و میراث فرهنگی ماندگار، شامل آداب و رسوم و سنن، باورها، داستان‌ها، افسانه‌ها، مراسم عید نوروز و سایر اعیاد، جشن‌ها، مراسم ازدواج و عروسی، مراسم تولّد، ضرب المثل ها، مراسمات مذهبی، موسیقی سنّتی اقوام، مراسم فوت، پوشش‌ها، مراسم کشاورزی، بازی‌های سنّتی، غذاهای سنّتی و محلّی، ترانه ها، میهمانی‌ها و مواردی از این قبیل نیز غافل بود. باید به قدر توان از ضرر و زیان و زوال و خسارت های وارده بر این گونه فرهنگ‌های سنّتی جلوگیری کرد و مجدّداً به احیاء و زندهسازی آنها پرداخت. برای تحقّق این کار مهمّ باید از ابزارهای زیر استفادۀ بهینه به عمل آید:
- آموزش عمومی ارزش‌های تاریخی در سطوح مختلف از سوی رسانۀ ملی و رسانه های مکتوب
- معرّفی ظرفیّت‌های اشتغال زایی در امر مرمّت و تجدید حیات بناءها و بافت‌های با ارزش تاریخی و تغییر کاربری
- آسیب شناسی مجموعۀ قوانین، آیین نامه‌ها، نظام برنامه ریزی و بودجه بندیِ تأثیرگذار جهت تجدید حیات بافت‌های با ارزش تاریخی
- ارتقای سطح کیفی مدیریّت‌های اجرائی در بافت‌های تاریخی
و ………………………………………………………..
انواع آسیب
آسیب های ابنیه و آثار تاریخی به دو دستۀ آسیب های طبیعی و انسانی قابل تقسیم هستند. آسیب های طبیعی مشتملّاند بر: زلزله، رطوبت، نور خورشید، اختلاف دما در شب و روز و فصل‌ها، جهت و سرعت وزش باد، پرندگان و حشرات، میکروارگانیسم ها، گیاهان، آتش سوزی، رعدوبرق، سیل و خطر رانش، آلاینده های هوا، باران،
و …………………………………………………………
آسیب شناسی ابنیۀ تاریخی بناب
مسجد تاریخی مهرآباد
در زمینۀ اقداماتی که باید در زمینۀ آسیب شناسی مساجد تاریخی بناب انجام شوند، مسجد مهرآباد را می توان به عنوان نمونه مورد بررسی قرار داد. زیرا، در سایر مساجد تاریخی شهر نیز تقریباً همین اقدامات ضروری به نظر می رسند. اقداماتی که لازم است در فضای پیرامونی و بیرونی این مسجد جهت جلوگیری از آسیب رسیدن به معماری تاریخی آن انجام گیرد به شرح زیر پیشنهاد میشود:
- بازگشایی محوّطه و اطراف مسجد از الحاقات،
- برداشتن مغازه‌های نوساز از محوّطۀ میدان مهرآباد،
- برداشتن سازه‌های الحاقی از سمت غربی مسجد،
- اصلاح خیابان در سمت جنوبی و رعایت حریم مسجد،
- هماهنگ سازی معماری نمای ساختمان‌های اطراف مسجد با معماری مسجد،
- و …………………………………………………
مسجد جامع میدان (گزویش)
همان طوری که اشاره شد، این مسجد از نظر اقدامات آسیب شناسانۀ مورد نیاز شباهت بسیار زیادی به مسجد جامع مهرآباد دارد (و تکرار مجدّد آن اقدامات در مورد این مسجد، خود آسیبی بر این نگارش خواهد بود). لذا، به ذکر چند مورد که خاصّ مسجد جامع میدان هستند اکتفا می شود:
- تهیّۀ طرح مرمّت و نقشه های اجرائی از آسیب‌ها، و مرمّت و باززنده سازی زیر نظر شورای فنّی حفاظت و مرمّت آثار،
- بازگشایی حریم مسجد از سمت شرق، جنوب و غرب،
- برداشت الحاقات خصوصاً در سمت غرب،
- احیاء و باززنده سازی میدان عالی قاپو (میدان ضلع جنوبی فعلی)،
- احیاء و باززنده سازی حجره‌ها و مدرسۀ علوم دینی در سمت غرب،
- احیای راه پلّۀ نیم دایرهای قبلی در
- و ……………………………………………………………
ادامه در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها ، ( به همراه عکس های مرمتی و نقشه ی بناها )
پل پنج چشمه
- لایروبی مسیر رودخانه،
- بازگشایی حریم رودخانه و آزادسازی از تجاوزات به بستر رودخانه، حدّاقلّ در حریم و پیرامون پُل،
- زیباسازی کناره‌های پل و ایجاد فضای سبز محوّطه، بازگرداندن به حالت اوّلیّه، ایجاد تفرّجگاه،
- جلوگیری از ریختن زباله
و ………………………………….
معماری صخرهای روستای صَوَر و شاه عبّاس کؤهلی
آسیب شناسی دهکدۀ صخرهای صور باید از دو منظر نگریسته شود: آسیب های بیرونی و فضای داخل روستا؛ و آسیب های درونِ معماری صخرهای.
آسیب‌های بیرونی
قبل از هر اقدام، باید نسبت به برداشت نقشۀ روستا، معابر، آبروها، چشمه‌ها و خانه‌هایی که معماری صخرهای دارند اقدام گردد. در مرحلۀ بعدی، زیر نظر یک شورای فنّی و حفاظتی، متشکّل از باستانشناس، معمار، مرمّتکار و طرّاحِ آثار تاریخی، نسبت به ارائۀ طرح مرمّت مجموعه و تکتک سازه‌های صخرهای مبادرت شود. در نهایت نیز باید اقداماتی در جهت رفع آسیب‌های وارده به عمل آید. بر این اساس، اقدامات زیر پیشنهاد می گردد:
و ………………………………………………….
آسیب های درونی
- اصلاح و تعمیر درگاه ورودی معماری صخرهای به حالت اوّلیّه،
- خاکبرداری کف اتاق‌ها تا رسیدن به کف خاک بکر،
- تعمیر و مرمّت دریچه‌ها یا روزنه های روشنایی و هواگیر،
و ………………………………………………….
گرمابۀ روستای قره چپق
قبل از هر اقدام مرمّتی، داشتن طرح مرمّت الزامی است تا از تصمیم های آنی و ماهیانه و تصمیم های خارج از طرح مرمّت که سلایق مختلف را به وجود می‌آورند و هزینه‌های مالی اضافی ناشی از ساخت و برداشت و تجدیدنظر در تصمیم‌ها را به دنبال دارند جلوگیری گردد. این گرمابه تقریباً تمام آسیب‌های گرمابۀ حاجی فتحاللّه را دارد و بیشتر گنبدهای این گرمابه تخریب شده است.
و ………………………………………………………
گرمابۀ مسجد میدان (گزویش)، گرمابۀ قاضی و گرمابۀ حاجی تقی
و …………………………………………….
تپّه ها و محوّطه های باستانی
نگارنده بر پایۀ تجارب خود اعتقاد دارد که بیشترین آسیب بر پیکر تپّه‌ها و محوّطه‌های باستانی از ناحیۀ خاکبرداری و حفّاری غیرمجاز وارد میشود. به ویژه در شهر بناب ــ حتّی روستاهای آن ــ و شهرهایی که با توسعۀ شهری و اقتصادی و ازدیاد جمعیّت مواجه بودهاند این دو عامل آسیب های زیادی را به تپّه‌های تاریخی وارد آورده اند. خاکبرداری تپّه های تاریخی با هدف استفاده از خاک آنها به عنوان کود در اراضی کشاورزی،
و ………………………………………………………..
از دیگر عوامل مخرّب ابنیه و آثار تاریخی منطقه ساخت وسازهای درون شهری است که در نتیجۀ آن بیشتر قبرستان‌های قدیمی به مدرسه، محلّ تجاری یا مسجد تبدیل شدهاند. از آن جمله اند: محلّ فعلی برج بلور واقع در جنبِ سرای ممقانی، محلّ ادارۀ آموزش و پرورش، کانون ۱۳ آبان و نیروی انتظامی در خیابان دریا، و حمّام مسجد میدان و حمّام قاضی که یکی به محلّ تجاری و دیگری به مدرسه تبدیل شده است. ایجاد مکان‌های اداری و عامّ المنفعه بر روی قبرستان‌های روستاها نیز موجب تخریب و واردشدن آسیب های جدّی به ابنیه و آثار باستانی شده است. از جمله، قبرستان بزرگ و تاریخی خوشه مهر به تأسیسات اداری، آموزشی و مسکونی تبدیل شده یا قبرستان چلغایی در زیر ساخت وسازهای مسکونی روستا مدفون مانده و بر اثر پیکنیهای ساختمان‌های نوساز آسیب دیده است. تپّه‌های باستانی ساری داغ نیز در جریان شهرک سازی از بین رفته اند.
بر این اساس، ضرورت دارد اقدامات مقتضی و عاجل در جهت حفاظت از این محوّطه ها انجام گیرد. اقدامات زیر برای جلوگیری از واردشدن آسیب های بیشتر به دیگر آثار و قبرستان های منطقه پیشنهاد می شوند:
- آزادسازی حرایم قیزلار قلعه سی بناب که در اثر توسعۀ کشاورزی مورد تصرّف قرار گرفته و در اثر ایجاد تاکستان آثار موجود در زیر سطح زمین از بین می‌رود،
- حفاظت از سنگ قبرهای تاریخی و قبرستان‌های تاریخی و جلوگیری از شکستن یا سرقت سنگ قبرهای منقوش آنها. حدّاقلّ اگر حفاظت از آنها در محلّ ممکن نباشد، بعد از شناسنامه دار کردن این سنگ ها می توان آنها را به نزدیک‌ترین محلّ ممکن، از قبیل حیاط مدرسه، حیاط مسجد، حیاط یا انبار نهادهای دولتی و نظایر آن، انتقال داد و زیر نظر یک هیأت امنای محلّی از آن ها محافظت کرد.
و …………………………………………………………………
ادامه در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها ، ( به همراه عکس های مرمتی و نقشه ی بناها )