فصل هشتم
مصالح و اصطلاحات معماری سنّتی
مصالح معماری سنّتی
مصالح ساختمانی، همانند سایر لوازم روزمرّۀ زندگی امروزی، طیّ هزاران سال از گل و چینه به شکل مصالح امروزی تکامل یافتهاند و تجربۀ هزاران سالۀ معماران و دستاندرکاران و ساختمانسازانی هستند که نسلبهنسل و دستبهدست بیوقفه کوشیدهاند تا مصالح را کشف و تولید نمایند و در مرحلۀ بعدی، بعد از اجراء، به آسیبشناسی آنها پرداخته و در جهت رفع ایرادات و ضعفهای آن ها تلاش کرده یا اقدام به کشف مصالح کارآمدتر نموده اند. این تکامل با هزاران فراز و نشیب و تلاشِ هزاران مبتکر به وضع امروزی رسیده است و همچنان نیز به روند خود ادامه میدهد. ما امروزه میراثخوار تجربیّات اجداد سخت کوش خود هستیم و به همین سادگی، و بدون توجّه به گذشتۀ درخشان مصالحسازی، به انتقاد از گذشته میپردازیم، به طوری که برخی از ما حتّی راضی نیستیم یک نمونه از آن بناهای تاریخی به عنوان یادگار و شاهد معماریِ گذشته باقی بماند و با شوق و ذوق بناهای تاریخی را زیر ماشینآلات در هم میکوبیم.
این اقدامات ناآگاهانه از جانب کسانی است که شناختی از معماری گذشته ندارند و بیاطّلاع و ناآگاهانه تیشه به ریشۀ این درخت تنومند میزنند، به خیال اینکه درست فکر میکنند! متأسّفانه، این افراد گاه در پستها و مدیریّت های اجرائی نیز حضور دارند و این خطری است که این یادگارهای فرهنگی را به شدّت تهدید میکند.
و …………………………………………………………………
خاک رس
خاک رس مادّهای است معدنی که از تلاشی و تجزیۀ سنگها بر اثر عوامل طبیعی شکل میگیرد. عناصر تشکیلدهندۀ آن عبارتاند از: اکسید سیلسیم، اکسید آلومینیوم و خاک معمولی. زمین دارای موادّ معدنی رسی و سایر موادّ معدنی از جمله فلدسپات، کربنات کلسیم، کوارتز و غیره است.[۱] خاک رس از مهمّترین مصالح در حوزۀ ساختمانسازی است و از آن به صورت غیرمستقیم در آجرپزی، سرامیکسازی، تهیۀ آجر نسوز و ساخت لوازم بهداشتی
و …………………………………………………………..
خشت
خشت خودِ تاریخ است در معماری. آدمی از آن وقتی که کمر راست کرد و از جنگل بیرون آمد دو کار انجام داد: اوّل آنکه بیل را به زمین زد و زمین را کاشت و سفرۀ زمین را گسترانید؛ و دوّم آنکه خاک را کند و با آب ممزوج کرد و از آن خشت و کلوخ (چینه) ساخت و سرپناهی درست کرد و شهرنشینی، که اصطلاحاً آن را تمدّن گویند، آغازید.
هر کجا آثاری از خشت و گل است | ایدهآل مردم صاحب دل است
|
(نادم یزدی)
آن که گاهی خشت و گاهی گِل کشید | این همه سختی نه بر باطل کشید
|
(عطّار)
خشت اول گـر نــهد معمــار کــج | تا ثــریــا میرود دیـوار کج
|
(مولوی)
برای تهیّۀ خشت، خاک را میکَنند، روی آن حوضچهای درست میکنند و در این حوضچه
روش خشت زنی در مقابل کبوترخانۀ دَده خان بناب
آب باز مینمایند. پس از چند ساعت، آب در خاک رس نفوذ و آن را خیس میکند. سپس، این خاک را و …………………………………………………………
آنچه در آئــینه جوان بیــند
|
پــیـر در خشـت خـام بیــند
|
خشت بـر دریـا زدن بیحاصل است
|
مشت بر سندان نه کار عاقل است
|
سرانجام جای تــو خاک است و خشت | جـز از تـخم نـیکی نباید بکشت
|
(فردوسی)
نمونۀ دیوار خشتی در کبوترخانۀ زوارق
چینه و خشت تنها مصالح ساختمانی دستساز هستند که با آب ساخته میشوند و در آب حلّ میگردند. ویرانههای آنها طبیعت را ویران نمیکنند و کودِ خاک و غذای درختان هستند و بهراحتی دوباره به طبیعت بازمیگردند. در اصطلاح محلّی به خشت «چیر چَرپیچ» گفته میشود که ترجمۀ تحتاللفظی آن در فارسی «چهار پیچِ خام» است.
به خشت از کلک انگشتان نوشته است
|
که آن را دست دانایی سرشته است |
(هفت اورنگ)
و ………………………………………………………
چینه
چینه یا کلوخ همان گِل رسیده و ورزدیده و سفتشده و، سپس، خشکشده است. کارگر آن را با
و…………………………………………………………
گیتی همه سر بسر کلوخی است | قسم تو از آن کلوخ گردی است |
(سنائی)
آجر
آجر یکی از مصالح ساختمانی است و از نظر نحوۀ تولید انواع مختلفی دارد: آجر فشاری، آجر ماشینی یا سوراخدار، آجر سفالی، آجر سیمانی. از نظر پخت نیز دو نوع آجر را می توان برشمرد: آجر خام که آجری است که کامل پخته نشده
و ……………………………………………………
آسیبهای آجر
- آلوئک به معنای وجود سنگ آهک در آجر است که بعد از آب خوردن آجر شکفته میشود و قسمتهایی از آجر را می شکند. برای جلوگیری از این کار باید، قبل از مصرف آجر در ساختمان، آن را آبپاشی کرد یا داخل آب قرار داد تا آهکها شکفته شوند و …………………………………..
- سفیدک یا شوره به معنای وجود نمک در آجر است …………………………………….
- پوکی یا خامپخت بودن که ناشی از ……………………………………
ادامه اصطلاحات در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها
چوب
این مادّه زمانی در ابنیۀ خشتی مورد استفاده قرار می گیرد که مقاومت خوب در مقابل نیروهای کششی و خمشی لازم .……………………………………………….
حصیر
بافت کفپوش و زیرانداز حصیری در بسیاری از تمدّنهای بشری همزمان آغاز شده است.
حصیر .………………………………………………………:[۲]
گستردنیهای حصیری
این گستردنیها برای پوشاندن کف مساجد بسیار رایج بودند. این نوع حصیر که به
آن .…………………………………………………………..
نمونۀ حصیربافی
سازۀ حصیری
نوعی از حصیر به عنوان مصالح ساختمانی به کار می رود. افزودن حصیرهایی از جنس برگ درخت خرما در زمینۀ پخش و تقسیم نیروهای فشاری در
سازه های .………………………………………….
پرده و سایبان حصیری و ………………………………….
سبد و سایر وسایل حصیری
موادّ اوّلیّۀ این وسایل برگ خرما، ساقۀ نی، ساقۀ گندم و ترکۀ بید است. بافتن این وسایل در قدیم در شهر بناب رایج بود و امروزه در روستاهای این شهر، به ویژه در روستای صور، صورت می گیرد. «چمبافی» در واقع همان ترکهبافی است که در آن
به ……………………………………………………………
سبدبافی در معماری صخرهای صور بناب
استفاده از سنگ در دیوارکشی گرمابۀ حاجی فتح اللّه
سنگ
ماسه
ملات ها
ملاتهای دیرگیر
- ملات خاک، گل آهک و آب (شفتۀ آهک): از ………………………………………….
- …………………………………………………………
- ملات ماسه، سیمان و آهک: برای تهیّۀ این ملات که به ملات «باتارد» موسوم است مقدار ………………………………………………………..
- ملات ساروج: برای ساختن ساروج ۴۰ درصد آهک شکفته، دوغاب یا شیرۀ آهک، ۲۰ درصد خاکستر، ۴۰ درصد ماسۀ بادی، ۵ درصد گُل نی (لویی) یا ۵ تا ۱۰ درصد موی بُز یا کاه ریز را ………………………………….
- خمیر آهکی: این خمیر .………………………………..
- ملات گاهگل: این ملات از مخلوط کاه و خاک رس یا ماسۀ خاکی به صورت آخوره[۳] به دست ………………………………………………
دیوارهای کاه گل شده
- ملات گچ و آهک: .………………………………….
- ملات بندکشی بین آجر: پودر .………………………………….،
- ملات سنّتی در کاشی کاری سنّتی: برای تهیۀ آن خاک رس را داخل …………………………………………..[۴]
- ملات خاک و سیمان: برای تهیۀ .………………………………………
ملاتهای زودگیر
از حرارت دادن سولفات کلسیم آبدار (caso۴,½H۲o) در دماهای مختلف اقسام گوناگونی از گچ به دست میآید و …………………………….
انواع ملات گچ
……………………………………..
نقش گچ کاری و سفیدکاری در محیط زیست انسان
اتاقهایی که دیوارهای گچکاریشدۀ آنها رنگ آمیزی نشدهاند نقش مهمّی در محیطزیست انسان ایفاء میکنند. این دیوارها در هوای سرد و مرطوب زمستان بخش اعظم رطوبت هوا را به خود جذب می کنند و در خود نگه می دارند. در تابستان با گرم شدن هوا و …………………………………..
علل ترک خوردگی گچ بعد از خشک شدن
……………………………………..
مقاومت گچ در مقابل آب
جهت جلوگیری از طبله کردن گچ در ……………………………………….
برطرف کردن رنگرفتگی سفیدکاری در اثر رطوبت
گاه به عللی از جمله نشت آب ………………………………….
اصطلاحات تخصّصی در معماری سنّتی[۵]
- اروسی و یا اُرسی: پنجرههایی که به صورت عمودی باز و بسته میشوند، پنجرههای مشبّک با شیشههای رنگی.
- ازاره: بخشی از پایین دیوار ………………………………………..
- اسپر: دیوار جداکننده، دیوارهایی ……………………………….
- استحکامبخشی: اقدامات صورت گرفته ………………………………
- اسلیمی: نقشِ گردان انحناءدار که ……………………………………..
- آبساب: آجر .………………………………………
- احیاء: حیات بخشیدن به …………………………………
- افراز: ارتفاع، فاصلۀ پاکار .………………………………………
- اندود: روکش از جنس ملات (مانند کاهگل)؛ ………………………………
- ……………………………………….
ادامه اصطلاحات در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها
[۱]. محبّعلی و همکاران ۱۳۹۰، ۲۱
[۲]. دیاکونوف ۱۳۵۰، ج ۱، ۷۴
[۳]. آخوره: محلّ مناسبی را که دارای خاک مرغوب باشد در ابعاد دلخواه انتخاب میکنند و خاک آن را زیر و رو کرده و آب و کاه به آن اضافه میکنند. بین ۳ تا ۷ روز دانههای خاک باز میشوند و کاه نیز اصطلاحاً خیسیده میشود و آن را با پا ورز میدهند تا ملاتی چسبناک و خمیری به دست بیاید.
[۴]. از مصاحبه های شعرباف، استاد معماری سنّتی، در وبسایت هنر اسلامی (به نشانیwww.abp-art.com)
[۵]. در تعریف اصطلاحات زیر از این منابع استفاده شده است: سبک شناسی معماری ایرانی (پیرنیا ۱۳۸۶، ۳۵۰ )، جلد دوّم ستاوندهای چوبی دوره صفویه (خیری ۱۳۸۶، ۷۴۲) و نیز اطّلاعات شخصی نگارنده و آقای مهندس وهاب زاده.