مرمّت مسجد زرگران
ZargaranMosque
اوّلین مسجدی که بعد از تأسیس میراث فرهنگی بناب در سال ۱۳۸۴ در برنامۀ مرمّت قرار گرفت مسجد زرگران بود. وضعیّت دیوار جنوبی آن مناسب نبود. علّت آن بود که هیئت امنای گذشته بدنۀ دو طرف دیوار کناری محراب را از داخل مسجد کنده و داخل آن تاقچه هایی برای بلندگو، کمد کتاب و جای جزوات قرآن ایجاد کرده بودند. در اکثر مساجد تاریخی دخالت های غیرمسئولانه برای رفع نیازهای هیئت امنای مسجد صورت گرفته است امّا به نیاز مسجد که همانا ایستایی و استحکام بخشی بنای آن است توجّهی نشده است. گسست طاق پنجره های جنوبی در طول زمان و جایگزین کردن چوب به جای طاق در بالای پنجره ها؛ صدمات موش ها با ایجاد لانه در بین سنگ های رودخانه ای پی دیوار و خالی کردن ملات سست بین سنگ ها و مغازه های فرسودۀ بقّالیِ چسبیده به دیوار غربی مسجد و، در نتیجه، ازدیاد جمعیّت موش ها و، به تبع آن، افزایش آسیب دیوارها؛ سیمانکاری نمای سنگ ازاره ها در چهار جهت دیوارها که باعث جذب رطوبت زمین و انتقال آن به آجرها و بدنۀ دیوار خشتی شده بود؛ انقباض و انبساط ناشی از تغییرات جوّی؛ و رفتوآمد خودروهای سنگین از سه جهت دیوارهای مسجد همگی دست به دست هم داده و سبب شده بودند تا یکی از دیوارها قدرت ایستایی و مقاومت خود را از دست بدهد. یک فرد آگاه محلّی به نگارنده چنین گفته است: «بیش از ده سال است امنای مسجد در ماه محرّم در این مسجد برای شام و بعضاً نهار غذا پخته و دسته جمعی خوردهاند امّا برای مرمّت مسجد پولی خرج نکرده اند. وقتی انتقاد می کنیم که مسجد خراب شده چرا توجّه نمی کنید، می گویند: انشاءاللّه سال آینده!»
کوبیدن شن و خاک ریزی های خیابان با ماشین آلات ویبرهای در جریان احداث خیابان جدید زرگران سبب شده بود تا دیوار یادشده به صورت استخوان شکستۀ پا در آید. نگارنده هر روز با موتورسیکلت از دیوار بازدید می نمود و مشاهده می کرد که، در اثر فشار بار دیوار آسیب دیده، ملات آهک ماسه ای از درون سنگ ازارۀ دیوار از لای سیمان کاری روی سنگ ها بیرون می ریزد و، به اصطلاح، دیوار استفراغ می کند. هر روز میزان بیرون ریختن این ملات افزایش می یافت. نگارنده موضوع را هم به تبریز منتقل می کند و هم به هیئت امنای مسجد حضوراً نشان می دهد که دیوار، در اثر فشار، ملات خود را بیرون می ریزد و در حال از بین رفتن است. در آن زمان، ماه محرّم بود. در مسجد شام نذری می دادند. در پاسخ می گویند: «شب به مسجد بیا و با ریش سفیدان و امنای مسجد صحبت کن». نگارنده آن شب بعد از شام به مسجد میرود و با امناء صحبت می کند و پیشنهاد می دهد یا نذری را تعطیل کنند و با بقیّۀ هزینۀ آن دیوار را مرمّت نمایید یا یک ردیف از فرش های پهن شده جلوی مسجد را جمع کنند تا کسی در آن قسمت ننشیند و یا با طناب کشی مقابل دیوارِ در حال شکست از نزدیک شدن مردم به آن جلوگیری کنند. نگارنده تأکید می کند که دیوار در حال ریزش است. می گویند: «چند روز شام نذری داریم و نمی توانیم. بعد از اتمام آن فکری می کنیم!» همان روز نگارنده آخرین عکس ها را از دیوار می گیرد.
دو روز بعد از این جلسه و گفتوگو، شب با نگارنده تماس گرفته می شود که دیوار ریزش کرده و یک نفر نیز ……………………………………………………..
برداشت دیوار: آوارها و بقایای دیوار برداشته می شود و …………………………………
نمای مسجدزرگران بعد از مرمت
دیوار جنوبی مسجد زرگران بناب قبل و بعد از مرمّت اساسی
South and East View of Wooden Zargaran Mosque of Bonab
بازسازی دیوار: دیوار برابر طرح قبلی با اجرای سنگ ازارۀ اسپراخونِ تخماخشده اجراء و روی آن با خاقانی …………………. …………………………………..
مرمّت دیوار ضلع غربی: دیوار غربی در وضعیّت مناسبی قرار نداشت. احداث سه باب مغازه در زمان گذشته که در حریم مسجد و چسبیده به دیوار آن ساخته شده بودند سبب شده بود تا موشها ملات پی ازاره و دیوار خشتی را سوراخ و …………………………………………
.
دیوار ضلع غربی مسجد زرگران قبل و بعد از مرمّت
مرمّت دیوار شرقی: دیوار شرقی مسجد دیوار قدیمی آشپزخانه نیز بود. از یک طرف رطوبت و آب آشپزخانه و حرارت اُجاقها و آب بارانِ نفودکرده از پشت بام مسجد صدمات جدّی به این دیوار رسانده بود و امنای مسجد نیز …………………………………………………….
برداشت و تعمیر سقف مسجد: بعد از مرمّت و تقویت و ایستایی دیوارها، نوبت به مرمّت سقف مسجد میرسد. به هنگام تعمیر، …………………………………………………………………
آشپزخانه و کفش کن و ورودی مسجد مسجد زرگران بناب
تمامی چوب های لمبه کاری شده جمع آوری و چهار عدد سرستون ناقص مسجد نیز مرمّت و ترمیم می گردند. تیرهای چوبی حمّال (فرسب ها) نیز که ………………………………………..
کف سازی و آجر فرش: کف مسجد در اثر کشیدن متوالی اندود کاهگل بالا آمده بود و پایه های سنگی ستون ها زیر آن مدفون شده بودند. بعد از برداشت خاک های اضافی، کف مسجد به سطح اوّلیّه می رسد و با آجر چهارگوش آجرفرش می گردد. به هنگام خاک برداری، چند عدد سکّۀ مسی و مفرغی و چند سکّۀ دیگر از سوی هیئت امناء .…………………………………………
نمای دیوارها: پس از اتمام کار مرمّت مسجد، سیم کشی برای روشنایی، مرمّت ایوان و آشپزخانه، نمای دیوارها تمیز می گردد و ……………………………………….[۱]
شبستان مسجد زرگران قبل و بعد از مرمّت
پلان طبقۀ همکف مسجد زرگران بناب (دهقان ۱۳۸۹، ۱۲۴)
پلان قسمت الحاقی و طرح سرستون های (دهقان ۱۳۸۹، ۱۲۸) مسجد زرگران بناب
طرح برش و نمای ضلع جنوبی مسجد زرگران بناب (دهقان ۱۳۸۹، ۱۲۵-۱۲۶)
ادامه در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها ، ( به همراه عکس های مرمتی و نقشه ی بناها )
[۱]. شایسته است در اینجا از همکاری صادقانۀ امنای این مسجد، آقایان ابراهیم پور، دوستی فام و برداران کاظم نژند، در مرمّت اساسی آن تقدیر و تشکّر نماییم.