مرمّت پل شهر لیلان
پیش از پرداختن به بحث مرمّت پل لیلان، شرح مختصری از شهر لیلان و محوّطۀ باستانی شاخص آن یعنی قلعۀ بختک خالی از لطف نیست. بخش لیلان از توابع شهرستان ملکان یکی از شهرهای تاریخی منطقه است. شهر لیلان از آب رودخانۀ لیلان که از سهند سرچشمه می گیرد آباد شده و از این رودخانه زاده شده است. این شهر با برخورداری از دشتی وسیع و سرسبز در دامنه های کوه سهند به لحاظ کشاورزی و باغات انگور از اهمّیّت زیادی برخوردار است و قلعۀ باستانی بختک از دوره های تمدّنی اشکانی و ساسانی و اسلامی (ایلخانی) در این شهر واقع گردیده است. در اطراف این قلعه نیز تپّه های باستانی زیادی به صورت اقماری وجود دارند که تحت حفاظت ادارۀ میراث فرهنگی هستند. نگارنده و همکاران وی از ابتدای شناسایی این آثار در سال ۱۳۶۲ تا سال ۱۳۸۶ برای حفاظت و جلوگیری از تجاوزات و تصرّفات غیرقانونی از سوی سودجویان، از سوی میراث فرهنگی بناب مدام به آنها سرکشی میکردند. در این راه از همکاری جناب آقای میرخلیل موسوی، ساکن لیلان، نهایت سپاسگزاری را داریم. ایشان یکی از دوستداران میراث فرهنگی هستند و در حفظ آثار منطقه زحمات زیادی را متحمّل شده اند.
قلعۀ بختک:
قلعۀ بختک لیلان و تپّه های اقماری آن به دلیل نزدیکی به شهر همیشه مورد تجاوز و تصرّف واقع شده و آسیب های زیادی از این رهگذر در طول زمان به قلعه وارد شده است. از جملۀ تپّه های اقماری یادشده تپّه بسیار قدیمی موسوم به تپّۀ اللّه قلی مربوط به هزارۀ پنجم قبل از میلاد قابل ذکر است.[۱]محوّطه ای با همین قدمت در بناب از هزارۀ چهارم و پنجم پیش از میلاد مسیح به نام سیچان تپه سی وجود دارد و در منطقه تپّه هایی با این قدمت کمیاب هستند.
قلعۀ بختک به طور تقریبی ۶۰۰ متر عرض و ۹۰۰ متر طول دارد و حصاری این قلعه را در میان گرفته است. این حصار با خشت کار شده بود و در گذر زمان، بر اثر آسیب های عوامل جوّی و انسانی، به صورت تپّه های خاکی در آمده بود. در قسمت جنوبی آن یک راه ورودی به داخل قلعه وجود دارد که در محلّ به نام قبله قاپیسی (= ورودی جنوبی) معروف است. عمدۀ تپّه های تاریخی در سمت جنوب و جنوب شرقی قلعه قرار گرفته اند. علاوه بر این حصار تدافعی، در نزدیکی رودخانۀ لیلان نیز ظاهراً دیوار دوّمی نیز دور این قلعه کشیده بودند. متأسّفانه، به دلیل آسیب های فراوان و از بین رفتن این دیوار، کارشناسان کمتر متوجّه آن شدهاند. نگارنده به دلیل حضور دائمی و حسّاسیّت بیشتر متوجّه این دیوار دوّم شده است. بقایای این دیوار، که می توان آن را اوّلین دیوار از بیرون قلعه نامید، به وضوح قابل تشخیص است. البتّه، احتمال دارد کارشناسان متوجّه این دیوار شده باشند امّا تا جایی که نگارنده به یاد دارد کسی تاکنون به آن اشارهای نکرده است. این دیوار به موازات دیوار اوّل و …………………………………………………..
همچنین، آثار و سفال های موجود در داخل تاک های ضلع جنوبی، در فاصلۀ ۵۰ متری دیوار اوّل که بقایای آن موجود است و رنگ خاک آن نیز با رنگ خاک باغات اطراف تفاوت دارد، و تپۀ اخگری در ضلع جنوب شرقی قلعه و ……………………………………………………
یکی دیگر از آثار تاریخی این شهر پل لیلان است که بر روی رودخانۀ لیلان بناء شده و لیلان را به روستاهای جنوبی شهر وصل می کند. این پل در گذشته، همانند پل پنج چشمۀ بناب، شهر لیلان را به مناطق و کشورهای جنوبی متّصل می ساخت. عبور کاروان های زیارتی و تجارتی از شمال ایران به شهرهای جنوبی کشور از روی این پل باعث رونق اقتصادی شهر شده بود. وجود قلعۀ باستانی و تپّه های تاریخی نشان میدهد این پل مربوط به گذشته های بسیار دور است و …………………………………………………
در سال ۱۳۷۹ یک چشمه از سه چشمۀ پل لیلان بر اثر عبور خودروهای سنگین تخریب می شود و دهانۀ شکسته مورد مرمّت قرار می گیرد. در همان سال، پایه های پل با سنگ محلّی بازسازی می گردند و در سال ۱۳۸۵ در قسمت دهانۀ پل با سنگ بسترسازی به عمل می آید
و ……………………………………………………
نقشۀ قلعۀ بختک شهر لیلان
پل شهر لیلان قبل و بعد از مرمّت
آقای موسوی (نفر وسط) در کنار معمار پل لیلان در زمان مرمّت
ادامه در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها ، ( به همراه عکس های مرمتی و نقشه ی بناها )
[۱]. برابر نظریۀ کارشناسان باستانشناسی استان