فصل یازدهم
اسناد تاریخی بناب
اشیای فرهنگی، اشیای زیرخاکی، ظروف و وسایل زندگی قدیمی، پوشاک، سکّه ها و هر آنچه در موزه‌ها جای گرفته اند، و قصّه‌ها، افسانه‌ها، بازی‌های سنّتی و به عبارتی ادبیّات شفاهی و اسناد تاریخی مکتوب همگی شناسنامه و هویّت یک ملت و یک قوم و طایفه را نشان می دهند؛ و نقلِ تاریخ زمانی ارزش و اهمّیّت پیدا می‌کند که مستند به شواهد تاریخی باشد.
در این کتاب سعی بر آن شده است تا مطالب با استناد به اسناد تاریخی موجود و در دسترسِ مردم ارائه گردد؛ از جمله بناهای تاریخی و هنری و اشیای فرهنگی و تاریخی موجود در موزۀ شهر بناب که هر یک سند تاریخی زنده‌ای است از گذشتۀ تاریک تاریخ این شهر.
عقدنامه‌های ازدواج، جهازنامهها، قراردادها، وصیّت‌نامه‌ها، تقسیم‌نامه‌ها، صورت جلسات، معاملات و نظایر آن بخشی از اسناد تاریخی و فرهنگِ گویای گذشتۀ مردم هستند که مطالبی پیرامون وضع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و سیاسی جامعه در زمان خود در دل خود نهفته دارند. بنابراین، از هر جهت که نگاه کنیم این اسناد حائز اهمّیّت بسیاری هستند و نکته‌های مهمّی دارند. با تأمّل در جهازنامهها و عقدنامه های ازدواج و معاملات می‌توان به خوبی به فرهنگ ساده‌زیستی حاکم بر زندگی مردم منطقۀ بناب و عدم وجود تشریفات در روابط بین خانوادهها پی برد. حتّی این ساده‌زیستی را در معماری خانه‌ها نیز می‌توان مشاهده کرد. این اسناد نشانه‌هایی از وضعیّت اقتصادی و اجتماعی در خود دارند و گویای این امر هستند که بنیان خانوادهها و زندگی مشترک بر مدار دوام و ماندگاری و استحکام بوده است نه چیز دیگری؛ و خانوادهها، کمبودها و مشکلات زندگی را به عنوان یک واقعیّت با آغوش باز می‌پذیرفتند و در هر شرایطی و با هر سختی اصل بر ماندن و ادامۀ دادن زندگی مشترک بود و با تمام کمبودهایی که داشتند، چه مرد و چه زن و چه اعضای دیگر خانواده، نهایت لذّت را از زندگی می‌بردند و شاد بودند.
آنان نیک کردار و پاک و صادق بودند و از هر گونه نیرنگ و فریب و ریا پرهیز می‌نمودند و این طرز تفکّر باعث بالندگی و رشد حسّ مهربانی، فداکاری، ایثار و گذشت نسبت به انسان‌ها و همسایگان و ………………………………………………………
عقدنامۀ ازدواج
سند شمارۀ ۱-۱
متن سند
بسم الله الحمدالله هو المؤلف بین القلوب
(صورت جهازیه عروس مزبوره از خانه پدر به خانه شوهر برده)
به تحقیق جاری شد صیغه مبارکه ازدواج در زمان مبارک توسط من کوچک ملک محمد
پیه‌سوز، یک عدد، یک تومان و دو قران/ مجمع بزرگ، یک عدد، یک تومان و ۲ قران/ آفتابه لگن، یک دست، یک تومان و ………………………………………………….
سند شمارۀ ۲-۱
متن سند
صورت جهازنامه مقصوده [عقدشده] به تفصیل ذیل است:
پیه‌سوز، یک عدد،۴قران یک شاهی/ آفتابه لگن، یک دست، یک تومان ۸ شاهی/مجری با اسباب، ۳ قران/ صندوق چوب و قفل، ۳ قران/ رختخواب، یک دست، ۳ تومان/ لباس زنانه، یک دست، یک تومان و ۵ قران/ برمال (حوله بزرگ حمّام) یک عدد.……………………………………………
جاری شد صیغه ازدواج به ۳ واژه (عربی، فارسی، حساب سیاق)
مهر – هوالعلی اکبر
زوج: توفیق آثار مشهدی علی ویردی فرزند جوانمرد
زوجه: عصمت پناه حوّابیک دختر نبی مرحوم
وکیل داماد: علی محمّد فرزند شاهکلدی
وکیل عروس: ملا محمدرحیم فرزند نصیر
……………………………………………………………..
سند شمارۀ ۲ – ۱٫ عقدنامه به همراه صورت جهازیّه ………………………………….
سند شمارۀ ۳-۱ عقد ازدواج به همراه جهازنامه
سند شمارۀ ۳-۱
متن سند
اوست خالق الفت و دوستی در دل‌ها
هو المؤلف [اوست ایجادکننده الفت و مهربانی]
زوج: آقای توفیق آثار محمد صادق فرزند مشهدی علی دایی
زوجه: عفت پناه خانم دختر کربلایی آدی‌گوزل
مهریه: مبلغ پنجاه تومان رایج از جنس ریال مظفر‌الدین شاهی نصف‌اش (از ۵۰ تومان) برابر قرار وکیل‌ها وصول و باقی مانده در ذمه زوجه هر وقت بخواهد و ……………………………………………….
صورت جهازیه:
جانماز، ۱عدد/ لباس قوماش، یک عدد، ۳ تومان و ۶ قران/ لباس چیت، یک عدد، ۳ تومان/ پیراهن و جوراب کِچه (نمد)، ۴ تومان/ جای نماز بزرگ و کوچک، ۱ عدد و ۲ عدد، ۴ قران و ۶ قران/ سوسنی، یک عدد، یک تومان و ۲ قران/ تاقه، یک …………………………………………………………
توضیح: نخست اینکه، در این سند ازدواج از دو زبان و واژۀ عربی و فارسی و حساب سیاق (اعداد سیاق) استفاده شده و ضمناً نویسنده دستخطّ خوبی نداشته است.
دوّم اینکه در این عقدنامه نام زوجه نیامده و تنها به نوشتن دختر کربلایی آدی‌گوزل اکتفاء شده است. این امر تعصّب و حسّاسیّت بیش از حدّ زمان و عصر نگارش سند را می‌رساند و نشان می‌دهد که از بردن نام دختر حتّی در اساسی‌ترین سند، .…………………………………………….
سوّم اینکه این سند حاوی لغات و واژه‌های قدیمی محلّی، فارسی و پهلوی زیادی است که باید زبان‌شناسان در مورد آنها نظر بدهند. واژه‌های ……………………………………….
سند شمارۀ ۴-۱
متن سند
اوست که الفت و دوستی بین قلب‌ها می‌آفریند
به نام خداوند بخشنده و مهربان
داماد: عزت آثار آقا اسدالله فرزند مرحوم فرج‌الله
عروس: عفت مآب راهبه خانم دختر صادق عمو
وکیل داماد: عزت قرین آقا محمدرضا
وکیل عروس:…
مهریه: مبلغ شصت تومان رایج قران دوهزاری معمول (۲۰۰۰ دیناری) مملکت از جمله مهر مسلم مبلغ نه تومان و ………………………………………………………….
صورت جهازیه
کلامالله/ کاسه بشقاب، یک عدد، ۸ قران/ گلابدان، یک عدد، ۸ قران/ دوری چینی [بشقاب چینی]، ۳ عدد، ۶ قران/ نمکدان، یک عدد، …………………………………………………..
شاهدان: عزیز مرتبه کربلایی آقابابا/ عزیز قدر آقا کربلایی محمدحسین/ عزت همراه آقا کربلایی آقا/ ستوده آقا مشهدی عباس قلی‌آقا/ محمده التجاره آقا محمد حسین آقا
سند شمارۀ ۴-۱ عقدنامه به همراه جهازنامه
سندهای شمارۀ ۵-۱ و ۶-۱٫ عقدنامه .
سندهای شمارۀ ۷-۱ و ۸-۱٫ عقدنامۀ ازدواج .
سند شمارۀ ۱-۲٫ جهازنامه.
جهازنامه
سند شمارۀ ۱-۲
متن سند
کلام الله، یک جلد/ پیراهن، ۲ عدد، ۲ تومان/ چادرشب، یک عدد، ۳ تومان/ چادره،۱عدد، یک تومان و ۷ قران/ لباس زنانه، یک دست، ۲۵ تومان/ بالش، یک عدد، …………………………………………
سند شمارۀ ۲-۲
متن سند
صورت اشیا و اجناس که آقای علی از بابت نصف مهریه … پناه و عصمت‌مآب زهراخانم، دختر رضیه آقای مشهدی محمدحسین آقا داده است به‌قرار ذیل است:
………………………………………………………….
سند شمارۀ ۲-۲ جهازنامه .
سند شمارۀ ۱-۳ معاملات .
معاملات
سند شمارۀ ۱-۳
متن سند
بفروخت به عقد صحیح شرعی خیرالجاح حاجی صادق فرزند حاجی اللهوردی مرحوم عجب‌شیری در نصف اول، و آقا داداش و حسین و فرزندان مشهدی علی، در نصف آخر به کربلای حسن خلف مرحوم باقی بنابی تمامی و همگی محل و اعیان یک دست خانه‌باغچه [باغ کوچک با خانه، یا خانه و باغ، مشابه خانه‌باغ‌های ایرانی، ویلای امروزی] در بناب در کوچه تبریز از محلات گزاوش[۱] متصله به قبرستان با جمیع توابع شرعی و عرفی ارخم [مجرای آب]، و کِش‌خانه [هشتی یا ورودی از بیرون] و طویله و کاهدان [انبار کاهدان محلّ آذوقه حیوانات اهلی] و خانه مسقّفه [پوشیده] زیرین آن و بالایی [طبقه هم‌کف و طبقه اوّل] و صحن و حیاط و غیرها بوده
و…………………………………………………………
سند شمارۀ ۲-۳
متن سند
اوست مالک
به نام خدا
تاریخ ۱۳۲۴ هجری قمری
فروشنده: عزت‌قرین آقا رضا‌قلی، فرزند مشهدی جهان‌بخش
خریدار: جناب مستطاب آقا میرزاعلی، فرزند رحمت‌پناه، آخوند ملاحسین
مورد معامله: تمامی و همگی یک قطعه خانه و محوطه (خانه و باغ خانه)، واقع در کوچه تبریز
و …………………………………………………………….
سند شمارۀ ۳-۳
متن سند شمارۀ ۳-۳
اوست مالک تا ترک دنیا
به نام خدا
فروشنده: عزت‌همراهان، کربلایی علی‌آقا/ محمد آقا حسن/ و آقا حسین/ و حمزه، فرزند مرحوم کربلایی ملا دادش
خریدار: عزت‌آثار، آقا حسین‌قلی با قیومی آقای مشهدی محمدحسین آقا (مشهدی محمدحسن آقا، با نظارت مشهدی غلام علی‌آقا تاجر)
مبلغ معامله: یک‌صد‌وپنجاه تومان دوهزار دیناری و ۵ قران دوهزاری سلطان احمدشاهی ضل‌الله ملکه سلطانه حفظ به اقرارم
مورد معامله: تمامی و همگی دو ثلث (۳/۲) یک قطعه بیشه سنجدزار واقع در قوم‌لار
و………………………………………….
سند شمارۀ ۳-۳٫ معاملات
سند شمارۀ ۴-۳ معاملات
سند شمارۀ ۴-۳
متن سند
اوست صاحب الفت و دوستی
فروشنده: آقا محمد، فرزند کربلایی باقر خریدار: امیرقلی، فرزند کربلایی غفار
مبلغ معامله: ۱۵ تومان رایج جدید مظفری نقد در مجلس معامله
مورد معامله: یک قطعه زمین بادام‌زار، واقع در محله اولاد ذکور [کوی حافظ فعلی]، جنوباً به زقاق [دربند] و شرقاً به نهر [نهر حاجی قاسم]، شمالاً خریدار و …………………………………………
سند شمارۀ ۵-۳ معاملات
متن سند
فروشنده: به اسم آقا فرزند حنیفه مرحوم
خریدار: خیرالحاج حاجی گل‌محمّد، فرزند کربلایی آقاحسین مرحوم
مبلغ معامله: مبلغ پنجاه تومان رایج
مورد معامله: تمامی و همگی یک قطعه باغ کروم (باغ انگور)، واقع در اراضی گزوشت (گزویش)، بناب محدود است به حدود چهار جهت جنوباً و شرقاً دیوار قلعه [دیوار قلعه شهر]، شمالاً ملک حسین غرباً ملک مشتری با توابع و حقّ از راهرو ورودی و مجرای آب، و مجف [وَرَزَن، زمینی شیب‌دار در بالای باغ انگور و آفتاب‌خور برای خشکاندن انگور، و تبدیل آن به کشمش]، نیم من [یعنی ۹۱ مترمربع با متراژ و من بناب] کنار خندق [خندق دور حصار یا دیوار قلعه شهر] و درختان سنجد و بید در خندق [منظور درختان کنار یا لبۀ خندق که عموماً درخت بید و سنجد می‌کاشتند تا آب در اثر فرسایش، راه عبور مردم را نشوید و از بین نبرد. ریشه درختان مانع خوبی بود برای جلوگیری از آب‌رفت خاک کناره جاده] و باغ و کل آن که به آن تعلق دارد، عین اعیان چنان که در مورد معامله به فروشنده حقّ و……………………………………………………………..
سند شمارۀ ۵-۳ معاملات
توضیح: این سند تاریخی دالّ بر وجود دیوار قلعۀ شهر و سالم بودن آن در تاریخ فوق است. وجود خندق و درختان بید و سنجد در کنار خندق نشان می‌دهد خندق در آن تاریخ آب داشت و در نتیجۀ آن درختان سبز و سالم بودند و خشک نشده بودند. به‌ویژه در ضلع غربی شهر، بیشتر بخش های دیوار قلعه در محلّۀ پشت قلعه، یعنی سمت شمالی شهر، و محلّۀ دیک‌باشی (خیابان رجایی امروزی)، یعنی سمت جنوبی شهر، تا سال ۱۳۶۵ سالم بودند و در جریان خیابان‌کشی از بین رفته اند.
اسناد شمارۀ ۶-۳ و ۷-۳ معاملات زمین
شمارۀ ۸-۳ و ۹-۳ در خصوص معاملات در بناب
وصیت‌نامه و تقسیم‌نامه
سند شمارۀ ۱-۴: وصیّت‌نامه
متن سند
وصیت‌نامه[۲]
سطر ۱- فرزندان… طلب محمدحسن که
سطر ۲- اظهار داشته بود از محمدحسن این توقّعات است که بگویم
و ……………………………….
سند شمارۀ ۲-۴: وصیّت‌نامه
متن سند
غرض از تحریر آنست چون که آقا عباس‌علی و آقا اسماعیل و آقا محمد، فرزندان مرحوم مشهدی احمد، بعد از وفات آن مرحوم جمع اموال مانده بودند به مقام تقسیم درآمدند، وسایل خانه و نقد و سرمایه مغازه آقا عباس‌قلی تماماً به معرض قسمت درآورده، قسمت نمودند و املاک ایشان، منحصر بوده به یک قطعه ………………………………………………………….
سند شمارۀ ۲-۴ وصیت‌نامه.
.
سند شمارۀ ۳-۴: وصیت‌نامه
.
سند شمارۀ ۴-۴: صورت‌برداری از اموال و وصیّت‌نامه
متن سند
مخلفات وسایل خانه آقا حسین‌قلی فرزند مرحوم عباس‌قلی به‌قرار و به تفصیل ذیل است به تاریخ ۲۷ شوال ۴/ ۱۲/ ۱۱ (۱۳۱۱) هجری قمری
………………………………………………………………………………………….
[۱]. در سال ۱۲۹۶ ﻫ.ق. نام این محلّه به صورت گزاوش نوشته شده و اکنون نیز در گویش محلّی گزویش گفته می‌شود. معلوم نیست از چه زمانی عنوان «گزاوشت» به جای آن رواج یافته است. گزویش، به معنای گزستان، واژهای تاریخی و قدیمی است و با وضعیّت طبیعی منطقه مطابقت دارد.
[۲]. شماره‌گذاری سطرهای سند از سوی نگارندۀ حاضر و جهت سهولت ارجاع صورت گرفته است.
[۳]. چیمدار= چیمدار چاهی بود که بعد از کندن، دیواره‌های آن را با تکّه‌هایی از چمن که به شکل مکعّب مستطیل بریده می‌شدند می‌پوشاندند و این کار باعث می‌شد چیم ها یا چمن‌ها بر اثر رطوبت آب چاه سبز شوند. ریشۀ چمن دیوارۀ چاه را محکم نگاه می‌داشت (چیم شاید در اصل چمن بود که به تکّه‌های آن چیم می‌گفتند).
[۴]. در مجموعۀ راسته‌بازار یا بازارهای سرپوشیدۀ بناب، یک بازار نیز مخصوص کباب‌پزان سنّتی بناب بود. کباب سنّتی بناب پیشینه ای طولانی دارد.
[۵]. نگارندۀ حاضر از مجموعۀ اسناد تاریخی شخصی خود، تعداد ده برگ را در اختیار خانم حقیقت‌دوست گذاشته بود تا در کتابشان چاپ نمایند. این اسناد در کتاب تاریخ بناب به روایت تصویر، به قلم یوسف بیگ باباپور و همکاران چاپ شده امّا اسمی از منبع آن ها آورده نشده است. کتاب مزبور به دلیل مطالب غیرواقع و غیرمستند آن فعلاً در سطح عمومی پخش نشده است. در اینجا از همکاری آقایان حاج شیخ احمد اعلائی، رسول داداش رستمی، یحیی مرزوقی، بهمن خوش‌باطن و حاج جواد ثروتمند در تهیّۀ اسناد تاریخی دستنویس این مجموعه تقدیر و تشکّر می‌شود.