چرتکه و اعداد حساب سیاق

چرتکه و اعداد حساب سیاق

اعداد حساب سیاق یک روش و در حسابداری قدیمی دانشی بود برای ثبت و ضبط ارقام و اعداد محاسبات دیوانی و شخصی. تا پایان دورۀ قاجار کلّیّۀ امور محاسبات با اعداد سیاق نوشته می‌شد و مردم عادّی، به ویژه کسبه و مغازه‌داران، تا سال ۱۳۴۰ در شهر بناب محاسبات را با اعداد سیاق ثبت می‌کردند.

نام این خطّ از واژۀ عربی سیاق، به معنای ترتیب و شمارش، که روشی از حسابداری است گرفته شده است. دانش سیاق تا یک سدۀ پیش بین مردم ممالک ایران و ماوراءالنهر، هند، پاکستان، ترکیه، قفقاز و گرجستان رایج بود. این خطّ در مکتب‌خانه‌ها به دانش‌آموزان تدریس می‌شده است. یاد گرفتن آن نیز ساده و آسان است و علایم و اعداد سیاق، با کمی تغییر از همدیگر، اعداد را مشخّص می‌کنند.

          نوشته حساب سیاق از مرحوم شیخ احمد اعلایی

         خطّ حساب سیاق مزایای زیادی نیز داشته است و از آن جمله این بود که اشتباه در محاسبه به‏ندرت رخ می‌داد زیرا در حساب سیاق اشتباه کاملاً معلوم و روشن است. ( مثلا در حساب عددی فارسی یک صفز کم و یا زیاد گذاشتن ، مبلغ را ده برابر زیاد و یا کم می کند ، امروزه در کارت خوان ها بیشتر این اشتباه مشاهده می شود ) .

مزیّت دوّم آن جمع و جور بودن مجموع ارقام محاسباتی بود. همچنین، این خطّ از بابت صرفه‌جویی در زمان و کاغذ نیز حائز اهمّیّت است. به طور مثال، در صورتحساب یک سالۀ یک مؤسّسۀ تجاری به شکل امروزی، معمولاً اوراق مصرف‏شده برای ترازنامۀ آن به چندین برگ می‌رسد. حال آنکه، اگر همان صورتحساب به صورت سیاق عمل شود، مصرف کاغذ آن به چهار صفحه کاهش می‌یابد. در این اینجا نمونه‌هایی از دفتر حساب یک تجارت خانه آورده می شود .

اعداد حساب سیاق متداول در ایران بر دو نوع بوده‏اند: حساب سیاق برای اعلام اقلام نقد و جنس اقلام .

اعداد حساب سیاق نقدی شاهی ، دینار و ریال است و واحدهای دیگر آن بدین شرح‏اند:

۵۰ دینار = یک شاهی

۲۰۰ دینار = یک عبّاسی

۵۰۰ دینار = ده شاهی که به ده شاهی پَنَه‌بَد (panabad) می‌گفتند.

۲ تا۱۰شاهی = یک قران یعنی یک ریال

۰۰۰/۱۰ دینار = یک تومان

۱۰ قران = یک تومان

تا ۹۹۹۹ دینار همۀ ارقام بر حسب دینار و قران نوشته می‌شوند و از ده هزار دینار به بالا بر اساس واحد تومان که پول متداول ایران است محاسبه می‌گردد (تومان در زبان ترکی به معنی ده هزار است. همان ۱۰۰۰۰ دینار است).تا سال ۱۳۰۸ شمسی یعنی در اوایل سلطنت پهلوی، واحد پول ایران دینار بود^[۱] که بعد از آن به ریال تبدیل شد و یک صفر را از جلوی دینار برداشتند و هر ریال برابر صد دینار و ده شاهی برابر ۵۰ دینار شد.

حساب سیاق میزان جنس

برای تعیین مقدار و میزان کالاها، اعلایم مخصوصی دارد که ارقام و قیمت آن جنس است و، در کنار این علایم، واژه‏های «من»، «پونزا»، «پوط» با حرف اختصاری پ ، و «کیوانچه» با حرف اختصاری ک، یا «خروار» نشان داده می‌شد. یک پوط برابر بود با ۵/۲ من و ۱۶ کیوانچه . و یک کیوانچه نیز برابر بود با ۴ کَدفَر.

اوزان محلّی

• یک من محلّی = ۴چارک یا ۳۰۰/۶ کیلوگرم
• یک چارک = ۴ کدفر
• یک من = ۱۶پونزا
• چارک = ۲ سیر
• یک چارک = ۴ پونزا
• یک سیر = ۲ پونزا
• یک پونزا = ۱ شانزدهم من
• یک من = ۲ هفت درم (haf diram)
• یک من = ۶۴ سه‌درم (se diram)
• یک من = ۱۲۸ دودرم (do diram)
• یک هفت‌
• درم = ۲ تا ۳ درم
• یک هفت‌درم = ۴ تا دو درم
• یک سه‌درم = ۲ تا دو درم
• یک مثقال = ۱۶ نخود
• یک مثقال = گرم امروزی و صوت

تجّار در کاروانسراها و حجرات دفاتر حساب مخصوصی داشتند. در این دفاتر، یک طرف صفحۀ دفتر حساب خط‌کشی شده بود با نام «داخل جنسی» یعنی اجناسی که وارد تجارت خانه شده‏اند. در نصف مقابل صفحۀ دفتر «خارج جنسی» یعنی اجناسی که از تجارت خانه خارج ‌شده یا فروخته شده‏اند نوشته می‏شد. در هر صورت، به شکل بسیار ساده نام خریدار یا فروشنده و وزن اجناس و قیمت جزء و کلّ به طور خلاصه نوشته می‌شدند. در صفحۀ بعدی همین دفتر «داخل نقدی» و «خارج نقدی» یعنی آنچه دریافت و پرداخت شده به صورت خلاصه و کامل با خطّ سیاق مرقوم می‏گردید. و در آخر ستون صفحه، مجموع کلّ دریافت‏ها یا پرداخت‌ها جمع زده می‏شد و با حساب سیاق درج می‌گردید.

اعداد یا حساب سیاق علایم خاصّ خود را داشت که از یک شروع می‌شد و به اعداد بالا می‌رفت. توضیح اینکه، به هنگام نوشتن ارقام ریالی یا دیناری، اوّل اعداد کوچک یعنی دینار و بعد قران و بعد از آن تومان نوشته می‌شد. برخلاف ارقام و اعداد فارسی که از سمت چپ از بزرگ به طرف اعداد کوچک نوشته می‌شود، مثلاً ۲۳۲ (دویست و سی و دو ریال)، در حساب سیاق همین عدد به این صورت خوانده می‌شد: سی و دو دینار و دو قران.

برگی از دفتر حساب به‏دست‏آمده از کاروانسرای ممقانی (حاجی شیخ احمد اعلائی)

ترجمۀ سند مکشوفه از کاروانسرای ممقانی بناب منعکس در صفحۀ قبل

چرتکه

                        تصویر یک چرتکه قدیمی در مغازه ها و دفاتر تجارت خانه ها

چرتکه از حلقه های چوبی گرد ، وسط سوراخی تشکیل شده که ۱۰ عدد از این حلقه ها بر روی یک سیم آهنی به قطر یک میلی متر و به طول ۲۰ سانتی متر حرکت می کند ، ۱۰ عدد از اینگونه مفتول آهنی با حلقه های چوبی که بر روی یک قاب مستطیلی چوبی سوار می شود چرتکه نامیده می شود .کاربرد این چرتکه مانند ماشین حساب امروزی است که ارقام عددی حساب را با این چرتکه جمع و یا تفرین می کردند و مانده را اعلام می نمودند .

تصویر چرتکه

وقتی چرتکه را در جلو خودمان قرار می دهیم از سمت راست هر سیم با حلقه های ده تایی نمایش اعداد ” دهگان است  ”  و مبلغ دینار و یا ریال و تومان می باشد مثلا بر مبنای واحد پولی امروزی ایران از سمت راست به چپ ، نوار حلقه های ۱۰ تایی مفتول سیمی اول ۱۰ حلقه جایگزین ۱۰ ریال است ( از یک ریال تا ده ریال ) و نوار دوم از یک تومان تا ده تومان و نوار سوم از ده تومان تا ۱۰۰ تومان و ……………. به عبارتی ۱۰ حلقه یک ریالی در نوار دوم از سمت راست می شود یک حلقه یک تومانی ، و همچنین ۱۰ حلقه یک تومانی در نوار سوم از سمت راست می شود یک حلقه ده تومانی و الی آخر …………. در آخر کار جمع رقم حساب را از سمت چپ به راست می خوانند ، مثلا یک صدو بیست تومان و پنج ریال

یک نمونه از چرتکه قدیمی

مطالب بالا قسمتی از کتاب  ” نگاه نگاره ها  “از همین نگارنده

نگارنده : علی اصغر بالغ بازنشسته میراث فرهنگی بناب

موألّف : کتاب دو جلدی ” نگاه نگاره ها ” ( زیبایی های میراث فرهنگی )

وب سایت http:/www.negahenegareha.ir/

[۱]. نشریۀ پیام میراث ۱۳۸۱، ۳۸