دستگاه سنّتی میل پنبه
( از اشیاء موزه ی مردم شناسی جنوب سهند بناب )
پنبه : = از چهار حرف پ / ن / ب / ه / تشکیل شده است به معنی = در آوردن ( پراندن ) از دانه خوب [۱]
پنبه : (اسم) [پهلوی: pambak] (زیست‌شناسی) pambe
گیاه پنبه
گیاهی یک ساله با ساقۀ ستبر و کوتاه و شاخه‌های نازک و برگ‌های درشت و گل‌های زرد یا سرخ‌رنگ که پس از رسیدن، شکافته می‌شود و از میان آن دانه هایی بیرون می‌آید که اطراف آن‌ها را تارهای سفید فراگرفته است. که از آن ریسمان و پارچه درست می کنند ⟨ پنبه کردن: ..{ فرهنگ فارسی عمید }
غوزه پنبه
غوزه : غوزه [ زَ / زِ ] (اِ) گوزه ٔ پنبه بود که پنبه در او روید. (فرهنگ اسدی نخجوانی ) .
تخم پنبه : یکى از منابع پروتئینى گیاهى ارزان قیمت براى تغذیه دام و طیور و ماهى است
بعضی از گیاهان بعد از کاشت تا رسیدن میوه آن به دست مصرف کننده شغل های متعددی ایجاد می نماید ، در قدیم پنبه اشتغالزا بود شغل های زیادی به وجود می آورد و خانواده های بیشتری از آن بهره می بردند
- کار کشاورزی کاشت پنبه
- چیدن غوزه از گیاه پنبه
- در آوردن الیاف از داخل غوزه کاری بود برای اوقات فراغت بانوان خانه دار
- دستگاهی بنام ” میل ” برای جدا کردن تخم از داخل پنبه ، که جمعیتی از کارگران در پشت دستگاه میل پنبه کار می کردند
- عده ای در صنف حلاجی پنبه
- فروشندگانی جهت عرضه تخم پنبه به دامداران
- بانوان هنرمندی در خانه برای نخ ریسی از الیاف پنبه
- ریسندگی و بافندگی انواع پارچه ( جلفا گری )
صنعت پنبه در گذشته ی این شهر با توجه به عبور جاده فرعی ابریشم از بناب باعث ایجاد صد ها شغل دستی کوچک خانگی شده بود ، از کشت پنبه گرفته تا تولید انواع پارچه برای فروش به کاروان های تجارتی عبوری از بناب در کاروانسراهای شهر
تجارت پنبه
سالخوردگان شاهد رونق تجارت پنبه و صنایع مرتبط با آن در این شهر بودند. کشت پنبه در روستاهای حاجی مصیّب ، قره قشلاق ، چبقلو و خانابره قدیم واقع در جنوب غربی شهر همچنین در دشت بناب انجام می گرفت و این اراضی از رود خانه های زرینه رود و سیمینه رود میاندوآب حق آبه داشتند و آبیاری می شدند و تولیدات از پنبه را برای فروش به کاروانسراهای تجاری شهر می آوردند ، برداشت محصول پنبه ، و خرید و فروش آن در سرای ممقانی و دو کاروانسرای تجارت پنبه واقع در محله دروازه محال گاودول انجام می پذیرفت
دستگاه : میل پنبه ( از اشیاء موزه مردم شناسی جنوب بناب )
دستگاه تخم گیری از پنبه ( غوزه ) :
دستگاه تخم گیری تخم پنبه ، از پنبه ( میل )
این دستگاه تشکیل شده از یک غلطک استوانه ای چوبی با دسته چرخان ، روی محوری که به روی دو پایه و یا دو دسته چوبی قرار گرفته ، این دسته ها روی یک پایه چوبی در سطح زمین قرار گرفته است ، تخم پنبه را ( در گویش محلی ” چی یت ” نامند ) که به هنگام عبور پنبه تخم دار از بین این غلطک تخم پنبه گرفته و از پنبه جدا می می شود.
دستگاه میل پنبه ، تخم را از پنبه جدا می کند تا هر دو برای مصرف سودمند شودند ، تا جدا نشده اند استفاده اش بهینه نیست . یکی غذای دام ، دیگری گرمای جان است . گاهی تلاش برای آزادی ، به خاطر وحدت و همبستگی است .
پنبه زار
بعد از برداشت این محصول ، تجّار از کشاورزان خریداری نموده غوزه پنبه را به بانوانی که به اشتغال در خانه علاقمند بودند و در اقتصاد خانواده مشارکت فعال داشتتند با وزن معینی تحویل می دادند و خانم های خانه دار پنبه را از غوزه در آورده و دستمزدی از این بابت می گرفتند . در مرحله دوّم تجار این پنبه تخم دار را به مردان و بانوان خانه دار با وزن معینی برای جدا کردن تخم از پنبه تحویل داده و مردان ، پنبه تخم دار را بادستگاهی بنام (میل) تخم پنبه را از پنبه جدا می نمودند .
درآوردن پنبه از غوزه
تخم پنبه که در محل به نام (چی یت) نامیده می شود ، مورد استفاده در دامداری بوده و به دامداران می فروختند
پنبه را به حلّاجان در حلّاج بازار تحویل می دادند تا حلاجی کنند .
مرد حلّاج
بعد از حلاجی پنبه ، قشری از بانوان خانه دار مشغول تابیدن پنبه برای تولید نخ با دستگاه چرخ دستی نخ ریسی و یا تابیدن پنبه و به صورت نخ در آوردن ( با نام محلی جَهرِه ) مشغول بودند .
دستگاه نخ ریسی، تابیدن ( گویش محلی = جهره )
بعد از تولید نخ ، جلفا گران ( بافندگان ) که قشر بزرگی از مردان در محلات ، مسجد کوفه ، جارچلار ، آغاجاری ، محله قره چولّلوک ، خرمن کوچه ، کوچه قم و …….. مشغول بودند ، بدین ترتیب باعث ایجاد مشاغل کوچک و زود بازده مردم می شد . خصوصاًتوسط بانوان خانه داری که همواره در طول تاریخ در اقتصاد خانواده در این شهر نقش بی بدیل داشته و دارند .
دستگاه بافندگی ( جلفا گری )
با توجه به اختراع ماشین آلات و کارگاه های صنایع بزرگ نخ تابی و پارچه بافی ، و تولید تخ از مواد شیمیایی و نفتی و ایجاد کارخانه های بزرگ ماشینی به تدریج صنعت کشت و برداشت و تولید پنبه که بیشتر در روستاهای این شهر انجام می گرفت ، و همچنین نساجی و بافتنی های دستی از رونق افتاد .
بدینوسیله صنایع دستی که هزاران سال باعث گرمی اقتصاد خانه ها بود به سردی گرایید . و با وجود تلاش تشویق سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی ، عده زیادی از خانواده ها از کار بیکار شده و از این بابت آسیب دیده اند
دستگاه حلّاجی
غوزه و بوته پنبه
نگارنده : علی اصغر بالغ بازنشسته میراث فرهنگی بناب
موألّف : کتاب دو جلدی ” نگاه نگاره ها ” ( زیبایی های میراث فرهنگی )
وب سایت http:/www.negahenegareha.ir/
[۱] نصرالله برز ابادی ، معانی حروف الفبای فارسی ، ۱۳۷۶ / نشر ، ستاره قم تهران ، ص ۱۴ تا ۱۶