مرمّت گرمابۀ مهرآباد
Mehrabad Bathhouse of Bonab (Safavid Era )
دربارۀ مرمّت این گرمابه توضیحات بیشتری ارائه میشود، امّا در بحث از مرمّت گرمابۀ حاجی فتح اللّه از تکرار موضوعات مشابه خودداری خواهد شد و تنها موضوعات اختصاصی مربوط به آن گرمابه تشریح خواهد شد.
گرمابۀ مهرآباد به دلیل قرارگیری در کنار مسجد تاریخی مهرآباد و در کنار منطقۀ تاریخی محلّۀ «قره چوللیک» که سکّه های طلای دوره های هخامنشی و ساسانی از آنجا بیرون آمده است،[۱] همچنین به دلیل قرارگیری در میدان بزرگ مهرآباد که مرکز عبور و مرور کاروان ها بود و به ویژه از آنرو که در دوره های قبل از صفویّه نیز به عنوان حمّام استفاده شده بود از اهمّیّت بسیاری برخوردار است.
این گرمابه تا حدود سال ۱۳۶۵ فعّال بود. در آن تاریخ، مالک شخصی گرمابه به دلیل وضعیّت نامطلوب آن و از آنرو که دیگر درآمدزایی لازم را نداشت و مقرون به صرفه نبود آن را
نمای گرمابۀ مهرآباد بناب بعد از مرمّت
تعطیل می کند و گرمابه مدّتی متروکه می ماند. بدون توجّه به قدمت چندصد سالۀ این گرمابه، تصمیم گرفته بودند آن را تخریب کنند.
یکی از عللی که نگارنده درخواست انتقال از میراث فرهنگی مراغه به بناب را می دهد نجات این گرمابه از نابودی بوده است. پس از انتقال نگارنده به بناب در سال ۱۳۷۵، در مورد این گرمابه و خرید آن از بخش خصوصی مذاکرات و توافقاتی با شهردار وقت بناب صورت می گیرد. در نهایت، جناب آقای رحیمیان که از وی باید به عنوان یکی از شهرداران موفّق و نمونۀ این شهر نام برد، این گرمابه را خریداری می کند و گرمابه، طبق توافق، جهت مرمّت در اختیار میراث فرهنگی بناب قرار می گیرد. از سال ۱۳۷۶، کارگاه دیگری به مجموعۀ کارگاه های مرمّتی اضافه می شود. اهمّ فعّالیّت های این کارگاه به شرح زیر است:
- تهیّۀ نقشه و ………………………………………………………
- نصب تابلو و …………………………………………………
- سبک سازی پشت بام: بعضی از …………………………………….
مراحل سبک سازی پشت بام گرمابۀ مهرآباد بناب
- تعمیر فضای بین گنبدها: در این مرحله، فضای بین گنبدها، پس از مرمّت و اصلاح قسمت های آسیب دیده، با پوکۀ ………………………………………………
مراحل سبک سازی و مرمّت پشت بام گرمابۀ مهرآباد بناب
برداشتن لایۀ سیمان از دیوارهای داخلی
- برداشتن لایۀ سیمانی از بدنۀ دیوارهای داخل گرمابه: مالکان خصوصی گرمابه، به جای مرمّت اساسی، یک لایه سیمان روی ………………………………………………
- برداشتن الحاقات: ضمن لایه برداری سیمان از دیوارهای داخلی، به برداشت قسمت های الحاقی، از جمله و ……………………………………………….
- مرمّت دیوارها و گنبدها از داخل: تعدادی از آجرها در جریان برداشتن لایۀ سیمانی از دیواره ای داخلی از دیوار جدا می شوند و ……………………………………………………….
اصلاح گنبدهای گرمابۀ مهرآباد بناب
- مرمّت گنبدهای فروریخته: قسمت هایی از گنبدها بر اثر بی توجّهی و عدم تعمیر به موقع از سوی مالک، به دلیل نفوذ رطوبت و عوامل جوّی و نیز بر اثر سنگین شدن بار پشت بام به دلیل پر کردن بین طاق ها با خاک، فروریخته و …………………………………………………
- استفاده از ملات ساروج: به هنگام لایه برداری و باز نمودن بندها، متوجّه می شویم در قسمت گرمخانه، به ویژه ………………………………..
- خاکبرداری کف گرمابه: کف گرمابه در طول زمان دستخوش تحوّلات و تغییرات عمده ای شده بود و ………………………………………………………..
- اجرای کانال نمزدا: به دلیل بالا بودن سطح آب های زیرزمینی در شهر بناب، جهت پیشگیری از رطوبت زدگی دیوارها و …………………………………………..
- به دلیل اینکه سطح کف گرمابه از سطح بیرون ۶۰ سانتیمتر پایین تر است، سطح کف کانال نمزدای بیرون بسیار پایین تر از ………………………………………...
- کف سازی سنگی داخل گرمابه: کف گرمابه تقریباً بیش از ۷۰ سانتی متر تا ۱ متر از طریق خشکه چینی با سنگ ……………………………………………….
اجرای کانال و خشکه چینی در کف گرمابۀ مهرآباد
- حوض سربینه: به هنگام خاکبرداری کف گرمابه، پی اصلی حوض در سربینه بیرون آمد. این حوض هشت ضلعی است و در بازسازی آن با سنگ اسپراخون همان ابعاد و شکل اوّلیّۀ آن رعایت شده است. به هنگام تعمیرات در گوشۀ شمال شرقی گودی حوض، پی دیوار، آجر و لولۀ تن بوشۀ فاضلاب حمّامِ مربوط به قبل از دورۀ صفویّه بیرون می آید. بررسی ها نشان داد که این مکان در دورۀ ایلخانی گرمابه بوده و در دورۀ صفویّه بازسازی شده است. احتمال دارد ستون و پی هایی که ……………………………………….
کروکی آثار مربوط به دورۀ ایلخانی در گرمابۀ مهرآباد (طرح از ابراهیم کاظم نژند)
اجرای نماسازی دیوارهای بیرونی
- تنبوشه های آبروی داخل دیوار: به هنگام لایه برداری از دیوار داخلی مشاهده می گردد که تنبوشه هایی در ارتفاع ۲ متری از کف حمّام داخل دیوار ضلع شمالی گرمخانه، جهت هدایت آب استحمام.…………………………………………………
- اجرای دیوارهای بیرونی: مرحلۀ بعدی شامل اجرای نمای دیوار در چهار جهت بیرونی گرمابه بود. این دیوار با ……………………………………….. …………….
- کاشی کاری زنبوری فیروزهای رنگ: بعد از نماسازی دیوارهای بیرونی در داخل گرمابه، دورتادور دیوار به ارتفاع ۱۱۰ سانتیمتر از کف توسّط …………………………………..
کاشی کاری زنبوری و بازدید مسئولان از گرمابه
- آجرکاری پشت بام: بعد از اجرای دیوارها، پشت بام که به صورت قیرکشی ساده باقی مانده بود شیب بندی و قیرگونی می شود. بعد از قیرگونی و آسفالت کاری بین گنبدها، با ملات آهک و …………………………………………………..
گچ کاری زبره: در داخل، دیوارها شمشه گذاری و گنبدها با شابلون گذاری گچ کاری می شوند. بعد از گچ کاری، چون نمای اوّلیّۀ دیوارها لایۀ آهکی بود، برای مشابه سازی ……………………………………..
محلّ تون گرمابۀ مهرآباد قبل و بعد از بازسازی
- کف سازی گرمابه و اجرای تأسیسات گرمایشی: در قدیم، گرمای حمّام از طریق جریان حرارت و گرمای حاصل از مواد سوختنی تون گرمابه در گربه روهای کف گرمابه تأمین می شد. حرارت در گربه روها به صورت مارپیچی حرکت می کرد. از اینرو، سیستم گرمایشی حمّام برابر نظر مهندسان ادارۀ کلّ میراث فرهنگی استان با کارگذاشتن …………………………………………………
- نوسازی قسمت تون حمّام: تون گرمابه در قسمت شرقی به صورت مخروبه در آمده بود. برابر طرح قبلی، تون در دو طبقه با زیربنای ۹۰ مترمربّع و یک حیاط کوچک جهت استفادۀ اداری، و هماهنگ با معماری مجموعۀ گرمابه، ……………………………………………
بدین ترتیب، از سال ۱۳۷۶ تا سال ۱۳۸۲ برابر اعتبارات تخصیصی به تدریج گرمابه از مرحلۀ نابودی و ویرانی نجات می یابد و به صورت جامع و کامل مرمّت می گردد؛ و این مجموعه نیز با تجدید حیات به کاروان بناءهای تاریخی و ………………………………………………
بعد از مرمّت کامل مجموعه، برابر اقدامات و مکاتباتی که از سال ۱۳۷۸ با سازمان میراث فرهنگی کشور آغاز شده بود و برابر توافقنامه با شهرداری محلّ برای استفادۀ فرهنگی از این مکان، سازمان تصمیم به تبدیل این بنای تاریخی به موزۀ مردم شناسی می گیرد و در فاصلۀ سال های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۴ نسبت به طرّاحی، ویترین سازی و اجرای سیستم روشنایی برای موزۀ مردم شناسی اقدام می گردد. در سال ۱۳۸۳، نگارنده به همراه آقای علی فلسفی، از کارشناسان فعّال میراث فرهنگی استان، مأمور خرید و جمع آوری اشیای فرهنگی می شود و به تدریج اشیائی را از شهرها و روستاهای دوردست، دامنه های سهند، از هشترود و روستاهای تابعه و قره آغاج و قوریچای و مراغه و بناب و روستاهای تابعۀ عجبشیر و اسکو خریداری و جمع آوری می نماید. با چیدن این اشیاء در ویترین ها، غرفه های ادوات موسیقی سنّتی، بافندگی، چراغ های نفت سوز چندفتیله ای، زیورآلات، عطّاری و پزشکی سنّتی، دعاجات، ابزارها و وسایل کشاورزی سنّتی، آهنگری و مسگری شکل می گیرند. در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۴، طیّ مراسم ویژه ای این موزه با نام موزۀ مردم شناسی جنوب سهند افتتاح می شود و به عنوان تحفۀ بزرگی به دوستداران و علاقه مندان میراث فرهنگی و مردم فرهنگ دوست بناب تقدیم می گردد.
طرح گنبد و حوض گرمابۀ مهرآباد
پلان گرمابۀ مهرآباد بناب
کروکی حوض گرمابه
تصاویر از مراحل مختلف و از قسمت های مختلف گرمابه
ادامه در کتاب دو جلدی نگاه نگاره ها ، ( به همراه عکس های مرمتی و نقشه ی بناها )
[۱]. نک. فصل ششم، مبحث «مسجد مهرآباد».