در شهر های ( مشهد ، اصفهان ، شیراز ، کاشان ، اردبیل ، بناب و ……….. )
موزه مردم شناسی و گرمابه مهدی قلی‌بیگ مشهد این حمام ،یکی از حمام‌های زیبای به جای مانده از دوره صفوی است .
گرمابه مهدی قلی بیگ مشهد ( گنبد و مناره مربوط به این گرمابه نیست )
(تمامی عکس ها از نگارنده )
فضاهای موجود گرمابه مهدی قلی‌بیگ مشهد : در سربینه و گرمخانه و چال حوض به عنوان غرفه های نمایش اشیا حمام مانند ظروف سنگی، سفالینه ها، نبوشه های سفالی، گلجام و کاشی های ازاره و کف حمام، وسایل استحمام مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور و …، وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه دان، عطر دان و ……، از جمله اشیایی هستند که در موزه مردم شناسی مشهد به نمایش درآمده اند.
داخل گرمابه مهدی قلی بیگ مشهد
بخش ها مختلف در تمامی گرمابه ها عمومی قدیمی
سربینه : سالن اول ، محل استراحت و محل در آوردن لباس ها برای ورود به گرمخانه است . سربینه دارای چهار صّفه است که سه صّفه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صّفه به عنوان شاه نشین، ویژه اشراف و بزرگان مورد استفاده قرار می گرفته است. قسمت بالایی دیوار ه و سقف گنبدی این گرمابه با نقاشی مزین شده است .
گرمخانه گرمابه ی مهدی قلی بیگ مشهد
هشتی یا میاندر : که ارتباط دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد شسته و سپس وارد سربینه می شده است.
گرمخانه : محل اصلی شستشوی تن و استحمام می باشد. در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه (نوره کش خانه) وجود دارد مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است. سیستم گرمایشی از کف بوده که از طریق عبور آتش تون از گربه روها کف گرمخانه را گرم می کرد
گرمخانه گرمابه ی مهدی قلی بیگ مشهد
خزینه و خلوتی : در یک سمت گرمابه دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرار گرفته است این اتاق ها به اتاق خلوتی یا شاه نشین معروف بوده است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل و لای موجود در آب، در آن ته نشین می شده و سپس آب تصفیه شده به خزینه منتقل می گردید. از طریق دریچه تعبیه شده در آن که به خزینه راه دارد، آب گرم مورد نیاز خود را از خزینه بر می داشتند،
تون (گلخن یا آتشخانه) : در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تامین انرژی گرمایی حمام می باشد. شخصی که مسئول تامین سوخت و گرمایش بود، تون تاب نامیده می شده است.
چاله حوض: چاله حوض (استخر آب) برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام مورد استفاده قرار می گرفته است. چال حوض این حمام در مقایسه با حمام های مشابه دوره صفوی از ابعاد بزرگ تری برخوردار است.
گرمخانه گرمابه ی مهدی قلی بیگ مشهد
تقسیمات داخلی اکثر گرمابه ها یکی است ، در گرمابه مهرآباد بناب از دوره صفوی که در سال ۱۳۸۴ به موزه مردم شناسی تبدیل شده معماری مشابه ای دارد و ازاره دیواره ها از آجر کاشی لعاب دار فیروزه ای به شکل لانه زنبوری کار شده است .
گرمابه مهرآباد بناب ( موزه ی مردم شناسی جنوب سهند )
بیشتر تفاوت ها در تزیینات داخل سربینه ی گرمابه هاست که به نقوش و اشکال هایی مزین شده اند مانند گرمابه گنجعلی خان کرمان ، گرمابه کردشت جلفا در آذربایجان شرقی ، گرمابه مهدی قلی بیگ و شاهزاده در اصفهان ، شیراز ، گرمابه سلطان امیر احمد کاشان ، گرمابه ظهیر الاسلام اردبیل و گرمابه مهر آباد در شهر بناب و ………. که به موزه مردم شناسی تبدیل شده اند
نقش و تصاویر در گرمابه مهدی قلی بیگ مشهد
سقف گنبدی این گرمابه های دوره صفوی منقش به نقوش گیاهی ، شکل انسان های بدون لباس با پوشیدگی عورتین ، یا صحنه های شکار ، تصاویر حیوانات ، صحنه سازی از داستان های ایرانی و افسانه ها ، تصاویر از فرشتگان ، شاهزادگان ،. تصویر زنان زیبارو ، مردان خوش هیکل و …………… متاسفانه در گرمابه مهرآباد بناب نقش ها در گذشته توسط مالک و یا مالکان گرمابه به هنگام سیمان کاری دیوار های داخلی گرمابه لایه های آهکی، نقش دار از بین رفته اند .
حمام ظهیر السلام در اردبیل
به نظر نگارنده این اشکال بدون هدف و انگیزه طراحی و نقاشی نشده نسبتی با فضای گرمابه ها دارد ، دارای پیامی است . به نظر می رسد بعضا برای ترغیب و تشویق جوانان به ازدواج و تشکیل خانواده می باشد ، باید قبول کنیم که نمایش بعضی از این تصاویر به دلیل محدودیت های اجتماعی ، در بیرون از گرمابه ها امکان نداشته و نیست .
نقش و تصاویر در گرمابه مهدی قلی بیگ مشهد
طراحان و نقاشان این تصاویر به هیچ وجه در جهت ترویج فساد و بی بند باری نبوده اند ، بلکه بر عکس برای جلوگیری از فساد بوده و برای تحریک احساسات جوانان به ازدواج و تشویق به تشکیل پاک خانواده است . و همچنین تصاویری از صحنه های داستان های ایرانی که در قدیم در سربینه گرمابه ها نقّال ها از حماسه های شاهنامه ، از دیگر داستان های ایرانی مانند شیرین و فرهاد ، لیلی مجنون ، رستم و سهراب ، کور اوغلی در آذربایجان و از شجاعت شکار شاهان و شاهزادگان در شکارگاه حیوانات و ……….. را نقل می کردند ، به عبارتی سرِ مردم را گرم می کردند تا مدتی در سربینه گرمابه استراحت کرذه و آرامش روان داشته باشند و هم دمای بدنشان پایین آید تا موقع بیرون رفتن از گرمابه سرما نخورند.
نقش و تصاویر در گرمابه مهدی قلی بیگ مشهد
از این گونه تبلیغات و ترغیب جوانان برای ازدواج در اقوام ایرانی به روش های متفاوت وجود دارد ، مانند جشن های عروسی دسته جمعی مردان و بانوان در فرهنگ و آداب و رسوم ایلات و عشایر بختیاری ، در شهر های جنوبی ، کردستان و شمال ایران و ……….مشاهده می شود . در این گونه مکان ها جوانان زیر چشمی دختر و یا پسر مورد علاقه اش را انتخاب می کنند . این ترویج فساد نیست جلوگیری از فساد احتمالی است .
تصویر انسان با سر حیوان ( این تصویر یا افسانه ای است و یا
حکایت از انسان های دو چهره دارد )
این گونه مکان ها محل مناسبی است برای اهداف ازدواج سالم جوانان . امروزه شبکه های اجتماعی بدون هدف و انگیزه و به صورت افسار گسیخته بی بند باری را رواج می دهند که با فرهنگ ایرانی سازگاری ندارد . بی دلیل نیست که در گذشته خانواده ها انسجام داشتند و طلاق به ندرت اتفاق می افتاد
جشن های عروسی دسته جمعی ایلات و عشایر در ایران
جشن های عروسی دسته جمعی ایلات و عشایر در ایران
زیبا ترین ، جذّاب و اثر گذار ترین نقش و نگار ها را در شبستان و سرستون های مساجد تاریخی و چوبی شهر بناب در کنار گرمابه های عمومی قدیمی از دوره صفوی می توان مشاهده نمود که نقش هایی از گل ، بوته ، غنچه ، پیچک با طرح های اسلیمی و …………. تزیین و آراسته شده است که نسبتی با خدا شناسی و زندگی مسالمت آمیز انسان ها دارد در این نقش ها هنرمند نقاش به هیچ کدام از حوزه های بزمی و رزمی ورود نه نموده و الگو گرفته از طبیعت خداست . بدین معنی که نقش و نگارها در مساجد تاریخی این شهر گویای این واقعیت است که در محضر خدا ، خشم و خشونت ، مردم آزاری و فقر و فساد معنی ندارد ، دوست داشتن ، عشق ورزیدن ، صفا و صمیمیت بین تمامی انسان ها در زندگی اجتماعی از هر نژاد و عقیده ای خواست خدای طبیعت است.
نقش و نگاره ها در مسجد مهرآباد بناب ( دوره صفوی )
وجود گرمابه در کنار مسجد ، خصوصا گرمابه مهرآباد بناب در کنار مسجد مهرآباد ، یعنی مردم صبح اول وقت در گرمابه جسم را پاکیزه نموده بعد به درون مسجد رفته و طهارت نفس می کردند و با این بینش وارد بازار کار و. جامعه می شدند ، تا گفته نماند که دو مجموعه بنای گرمابه مهر آباد و مسجد مهرآباد در کنار منطقه تاریخی بنام ” محله قره چولوک ” که تمدّنی از دوره ساسانی در سینه خود دارد .
نقش و نگاره ها در مسجد مهرآباد بناب ( دوره صفوی )
نقش و نگاره ها در مسجد مهرآباد بناب ( دوره صفوی )
گرمابه ، پاکی و پاکیزگی ریشه در فرهنگ خوب اقوام ایرانی دارد.
نگارنده : علی اصغر بالغ بازنشسته میراث فرهنگی بناب
موألّف : کتاب دو جلدی ” نگاه نگاره ها ” ( زیبایی های میراث فرهنگی )
وب سایت http:/www.negahenegareha.ir/