قلعه زهّاک ( ضحاک ) ، (آژدهاک) یا ( داش قلعه ) هشترود :

چهارشنبه 6 بهمن 1395

قلعه زهّاک ( ضحاک ) ، (آژدهاک) یا ( داش قلعه ) هشترود :

قلعه : پناهگاهی که بر فراز کوه ساخته شود؛ حصار بلند؛ دژ؛ ارگ ، استحکامات، بارو (فرهنگ فارسی عمید )

عکس دور نمای قلعه ضحاک

قلعه ی ضحاک در منطقه شهرستان هشترود و در روستای خراسانک با بیش از ۳۰۰۰ سال قدمت بر فراز کوه منفرد، از مکان‌های مهم از دوره اشکانی و اقوام مانایی و مادها قرار گرفته است .

این قلعه یک راه از داخل شهر هشترود دارد و راه دوم برای گردشگرانی که از جاده غربی شهر هشترود ( از سمت بناب و مراغه ) عازم قلعه ضحاک می شوند از سه راهی ایستگاه راه آهن خراسانک می باشد ، این ایستگاه به فاصله حدود دو کیلومتری در سمت غربی از قلعه واقع شده است .

نقشه موقعیت قلعه زهاک هشترود

در شاهنامه فردوسی ضحاک را بدینگونه معرفی می نماید ،

دوران ضحاک هزارسال بود. رفته رفته خردمندی و راستی نهان گشت و خرافات و گزند آشکارا. شهرناز و ارنواز (دختران جمشید) را به نزد ضحاک بردند. در آن زمان هرشب دو مرد را می‌گرفتند و از مغز سرآنان خوارک برای ماران ضحاک فراهم می‌آوردند. روزی دو تن بنامهای ارمایل و گرمایل چاره اندیشیدند تا به آشپزخانه ضحاک راه یابند تا روزی یک نفر که خونشان را می‌ریزند، رها سازند. چون دژخیمان دو مرد جوان را برای کشتن آورده وبرزمین افکندند، یکی را کشتند ومغزش را با مغزسرگوسفند آمیخته و به دیگری گفتند که در کوه و بیابان پنهان شود. بدین سان هرماه سی جوان را آزاد می ساختند و چندین بُــز و میش بدیشان دادند تا راه دشتها را پیش گیرند. به گزارش شاهنامه اکنون کـُـــردان از آن نژادند

از ایستگاه راه آهن خراسانک بوسیله سه معبر، خاکی می توان به قلعه صعود کرد ، یک راه عمومی و ماشین رو که از روی پل رودخانه قرانقو گذشته و در آن سوی پل جاده ای خاکی به سمت جنوب قلعه که در محل به نام حرم خانه گویند و یک دیوار طولانی و مخروبه قلعه از دور پیداست. می توان وارد محوطه قلعه شد

دیوار جنوبی قلعه زهاک ( دیوان خانه ) عکس از نگارنده

راه دوم کمی طولانی است کسانی که به پیاده روی علاقمندند این راه بهتر است، بازدید کنندگان باید خودرو را در ایستگاه خراسانک جاگذاشته و از کنار رودخانه قرانقو به ورودی تونل راه آهن می رسند ، طول این تونل حدود ۴۰۰ متر است که باید پیاده رفت بعد از خروج از این تونل ، یک فضای آزاد باز می شود کمی بالاتر که می رویم به پل رودخانه قرانقو واقع در دهانه دوم تونل راه آهن می رسد ، علاقه مندان به گردش و دیدنی های طبیعت کوه ها، می توانند از سمت چپ کنار این رودخانه یک راه باریک پیاده رو دیده می شود ، به راه افتاده و بعد از طی حدود ۲ کیلومتر و دیدن مناظر زیبا به منطقه ای می رسند که در بالاسر خود در آن طرف رودخانه برج قلعه دیده می شود ، باید رودخانه عبور کرده و در آن سمت پایین کوه قرار گرفت

راه قلعه زهاک با عبور از تونل راه آهن

با کمی بررسی می توان راه عبور پیاده رو گردش گران به قلعه را در دامنه کوه مشاهده نمود ، و با عبور راه مارپیچی وارد قلعه شده این قسمت تقریباً وسط قلعه مابین حرم سرا و برج قلعه است ، در مسیر حرکت به برج ، می توان چاه های ذخیره آب قلعه و منطقه حفاری توسط میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در کنار برج دیدبانی مشاهده نمود ، و هم چنین برج دیدبانی را بازدید نمود

رود خانه قرانقو در دور قلعه زهاک

و به رودخانه ی زیبای قرانقو که دور قلعه را احاطه کرده است و به کوه های زیبا ی سر به فلک کشیده و دیوار بزرگ قلعه در سمت جنوبی مشاهده نمود، دیوارهایی که در پرتگاه ها ساخته شده ، شجاعت و شهامت معماران و گارگران را تحسین نمود. دیوارهایی که از سنگ کلوخ و با ملات ساروج ساخته شده و از زمان پارتی ها، استوار پابرجاست، و در برابر تخریبات انسانی ، باد باران و یخبندان به حیات خود ادامه می دهد بر روی این دیوار جای کمان های تیر به وضوح مشاهده می گردد

دیوار جنوبی قلعه زهاک ( دیوان خانه )

جای های تیر وکمان در دیوار دیده می شود ( عکس از نگارنده)

و به برج دیدبانی که یک پایه آن گویند به هنگام تونل کشی راه آهن توسط آلمانی ها با باروت تخریب شده و در سال های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۲ از طرف میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی مرمبت شده نگریست

و به معماران سازنده آن که بدون ترس و واهمه ، در یک پرتگاه خطرناک این دیدبانی را ساخته است و موقعیّتی انتخاب نموده و از این برج به تمام ورودی های دور دست اشراف کامل داشته و هر حرکت جنبده ای قابل مشاهده است ، آفرین گفت .

برج ( دیوان خانه ) بالای قلعه که پایه چهارم از سمت چپ از بین رفته از سال ۱۳۷۷ به بعد

پایه باز سازی شده ( جمعی از علاقمندان بنابی در قلعه ) عکس ها از نگارنده

در سال ۱۳۷۰ به همراه مدیرکل وقت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی جناب اقای مهندس وهاب زاده در قلعه گردش می کردیم، یک نقطه ای توسط قاچاقچیان حفاری شده بود، دیدیم یک سنگ بزرگ طوسی رنگ شکسته شد ، چند خوشه انگور به طرز ماهرانه و زیبا در روی سنگ برجسته حکاکی شده بود ، سنگینی وزن سنگ و همچنین رعایت ضوابط میراث فرهنگی برای حفظ آثار در محل خود اجازه نداد آن را به اداره بیاوریم ، لاجرم به دلیل در امان بودن در همان جا زیر خاک دفن کردیم، امّا نگران از سرقت آن توسط قاچاقچیان بودیم ، زیبایی کنده کاری ماهرانه این خوشه های انگور در سنگ هرگز از خاطرم نه می رود .

راه سوم از روستای عربلو در سمت غرب قلعه واقع شده . این اطلاعات مربوط می شود به سال های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ آن زمان نگارنده در حوزه میراث فرهنگی مراغه انجام وظیفه می نمودم . و از طرف اداره کل مأموریت داشتم تا یک راه عبوری نزدیک به قلعه که قاطرها بتوانند سیمان را که از روستای عرب لو به بالای قلعه برسانند و ماسه را از داخل رودخانه به بالای قلعه انتقال داده تا به توانیم ، برج دیدبانی قلعه را مرمّت نماییم .این راه واقع در روبروی سمت چپ و یا در شمال پل قرانقو حدود ۲۰۰ متر بالاتر از ایستگاه راه آهن خراسانک می پیچد به روستای عرب لو . در این روستا آن زمان ۸ خانوار باقی مانده بود، از روستای عربلو می شد با ماشین قلعه رفت

از روستای عرب لو تا کنار دیواره قلعه حدود ۹۰۰ متر راه خاکی است . باز این راه خاکی مالرو را میتوان با ماشین رفت. از آنجا باید از کوه پایین آمده و از رودخانه گذشت و از راه سمت شمال قلعه وارد قلعه شد . بازدید از این قلعه لذّت ماندنی به همراه دارد، امّا گردشگران باید به همراه خود کمی خوراک ، آب ، وسایل دفاعی در برخورد با حیوانات وحشی ، کفش خوب کوه نوردی، با احتساب وقت گردش که حدوداً شش ساعت رفت و برگشت به ایستگاه راه آهن خراسانک و گردش در قلعه زمان می برد را همیشه مد نظر قرار داد ، و بهترین فصل برای بازدید از این قلعه در ماه های اردیبهشت و خرداد می باشد ، و زمان مناسبی است برای ماهی گیری از رودخانه قرانقو برای کسانی که علاقمند هستند و بهترین نقطه برای ماهی گیری با تور از رود خانه نزدیک درِ ورودی تونل راه آهن می باشد.راه عبوری از تونل راه آهن و از کنار رودخانه قرانقو ولو اینکه کمی راه طولانی است اما مناظر طبیعت این مسیر دیدنی و تماشایی به یاد ماندنی است، مثل این سنگ تراش خورده

مسیر قلعه از کنار رود قرانقو، سنگ تراش شده در ورودی قلعه

نشان از قدرت ساکنان قلعه، ( که به نظر طبیعی می رسد )

اینگونه قلاع که در بلندی و در فراز کوه ها قرار گرفته اند از چند جهت می توان ارزش گذاری نمود

اول : بررسی کارشناسی کوه های منطقه و انتخاب محل مناسب برای یک هدف خاص با احتساب تمامی جوانب آن هدف از جمله ، از نظر استحکامی ، تامین امنیّت قلعه نشینان و ساکنان آن منطقه

دوم : مطالعه قوم و قبیله نشینان قلعه و یا فرماندهی دژ و ایده های ساکنان آن .

سوم : مطالعه کارشناسی موقعیت جغرافیایی و جغرافیای سیاسی این قلاع با در نظر گرفتن منطق تهدیدی و راه های عبوری ، راه های نفوذی قلعه ، امکان تامین نیاز های ابزار آلات ، تدارکات ، احتیاجات ساکنان آن ، امکان تامین نیروی کمکی ، راه های خروجی در مواقع اضطراری ، آب و غذا در مواقعی که حصار در محاصره قرار گرفته باشد که همه این ها دارای اهمیت ارزشمند است برای بقا و دوام ساکنان آن .

دور نمای قلعه زهاک هشترود ( سمت راست مرحوم حسین بابک )

به نظر نگارنده : آنکه بیش از همه در اینگونه قلاع ارزش و اهمیّت آن چشمگیرتر است ، مهارت ، داشتن دل قوی ، جرعت و شهامت معمارانی است که در یک پرتگاه مخوف و ناامن تاسیساتی را ساخته اند و بناهایی ضخیم و طولانی در نقطه آغاز پرتگاه بنا نهاده اند که هر بازدید کننده با نگاه به پایین کوه و دیوار رو به دره ای با عمق یک صد متری می ترسد و خود را سریع به کنار می کشد ، تحسین برانگیز است . از همه بناها و دیوارهایی که با مصالح قلوه سنگهایی بزرگ و سنگین و ملات ساروج اجرا شده اند که بیش از سه هزار سال در بالای کوهی مرتفع در شرایط سخت آب و هوایی ، با منطقه ای سرد سیر و با توجه به عوامل تخریب کننده ، باد ، باران و یخ زدگی همچنان ایستاده است

قطعا در پس پرده این قلعه باید شهامت و شجاعت ، مهارت معماران و کارگران و پدید آورندگان این اثر را دید و ستود و باید به اهمیت و امنیّت بیش از بیش آگاهی یابیم

برج دیدبانی قله زهاک ( عکس ها از نگارنده )